برداشتی از اخلاق مدیریت در قرآن (۱۲)

پايگاه خبري تحليلي «نيک رو»،

۱۳. رعایت صرفه‌جویی در بیت‌المال
 
یکی از نکات مهم و مورد تأکید در اسلام، جلوگیری از اسراف و ریخت و پاش است. اسراف هم در اموال شخصی و هم در اموال دولتی و بیت‌المال، هر دو تخلف محسوب می‌شود.
اسراف در لغت به معنی تجاوز و زیاده‌روی است و بنابراین در اغلب امور و در تمام افعال و
اعمال انسانی متصور است.
یکی از علمای اخلاق اسلامی در تعریف اسراف و انواع آن می‌گوید:
«اسراف، به معنای تجاوز از حد و زیاده‌روی کردن است و آن یا از جهت کمیت است که صرف
کردن مال است در موردی که سزاوار نیست هر چند به مقدار درهمی باشد و یا از جهت کیفیت است و آن صرف کردن مال است در موردی که سزاوار است، لکن بیش‌تر از آن چه شایسته است و از همین رو بعضی صرف مال را در موردی که سزاوار نیست تبذیر گفته‌اند و صرف مال را در زیادتر از آنچه سزاوار می‌باشد، اسراف دانسته‌اند». (گناهان کبیره، شهید دستغیب، جلد۲، ص۱۰۳)
به طور کلی اسراف این است که انسان بی‌جا و بیش از شأن خود مصرف کند.
در منابع روایی و همچنین آیات قرآن به کرّات بر این موضوع تأکید شده است.
توجه به بیت‌المال و جلوگیری از حیف و میل آن مسأله‌ای است که همواره دغدغه مردم بوده و نگرانند که نکند مسؤولان در امر بیت‌المال رعایت صرفه‌جویی را نکنند. خطر اسراف برای مدیران و رؤسا بیش‌تر وجود دارد. از آن جهت که چون اموال بیت‌المال در اختیارشان است و در مصرف آن مبسوط‌الید هستند و از جهت شخصی نیز هزینه‌ای نمی‌کنند، چه بسا در خرج کردن زیاده‌روی کنند. اگر نگاهی دقیق و مکتبی به هزینه‌کرد بیت‌المال در ادارات بیندازیم، شاهد آن خواهیم بود که بی‌توجهی به بیت‌المال در اکثر ادارات وجود دارد؛ هر چند در برخی موارد بنابر عادت، خیلی از هزینه‌ها در نگاه اولیه اسراف محسوب نمی‌شود؛ ولی اگر با نگاهی دقیق و محاسبه‌گر به موضوع نگاه شود شاهد خواهیم بود که خیلی از رفتار‌ها اسراف است.
متأسفانه فرهنگ مبارزه با اسراف در کشور ما ضعیف است و بسیاری از کارهایی که واقعاً اسراف می‌باشند چه در رفتار شخصی و چه اجتماعی و چه اداری به عنوان اسراف شناخته نمی‌شوند. این امر باعث شده که همواره سطح هزینه‌ها بالا رود و بسیاری امور معطل بماند و مشکلات حل نشود. شاید بی‌سابقه باشد که رهبر معظم انقلاب حضرت آیت‌الله خامنه‌ای به صراحت از ملت ایران انتقاد کرده باشد. با نگاهی به سخنان امام راحل (ره) و مقام معظم رهبری درمی‌یابیم که از اول پیروزی انقلاب تاکنون همواره ایشان مدح ملت ایران را کرده‌اند و از فداکاری‌ها، ایثارگری‌ها، توانمندی‌ها و تعهد‌های این ملت ستایش کرده‌اند و حتی امام راحل ملت ایران را از ملت‌های صدر اسلام؛ یعنی مردم حجاز در زمان پیامبر خدا صلوات‌الله علیه و آله، مردم کوفه در زمان امام علی‌ و امام حسین علیهماالسلام برتر شمرده‌اند. همه این ستایش‌ها تعارف نبوده‌ بلکه اعتقاد آن‌ها در مورد ملت ایران بوده است؛ ولی شاهدیم که حضرت آیت‌الله خامنه‌ای بارها به صراحت از ملت ایران در مورد اسراف و زیاده‌روی انتقاد کرده و ابراز نگرانی کرده‌اند. با توجه به این نگرانی که به حق نیز هست می‌طلبد تلاش فراوان در جهت رفع آن گردد. البته مبارزه با این صفت و خلق و خوی، کار ساده‌ای نیست که یک روزه یا با چند تذکر و سخنرانی رفع شود. باید فرهنگ‌سازی فراوان کرد و مصادیق اسراف و تبذیر اعم از خرد و کلان را برای مردم ترسیم کرد و در گذر زمان به رفع این نقیصه پرداخت. در این مورد مدیران و مسؤولان دستگاه‌های اجرایی باید به این مسأله توجه داشته باشند و باید تلاش کرد نهضت ضداسراف در کشور ایجاد کرد. من اطمینان دارم خیلی از موارد و مصادیق اسراف را مردم نمی‌شناسند و شاید اگر به آن‌ها گفته شود برایشان قابل قبول نباشد؛ ولی با تأکید و تبلیغ به خصوص با ابزار هنر و فیلم می‌توان این فرهنگ‌سازی را ایجاد کرد. قرآن، این کتاب انسان‌ساز به کرّات از صرفه‌جویی و جلوگیری از اسراف و پایمال کردن حقوق شخصی و عمومی یعنی بیت‌المال سخن گفته است.
واژه اسراف در قرآن مجید به دو معنا به کار می‌رود.
یکی همان زیاده‌روی و ريخت و پاش در مصرف مال، دوم ارتکاب گناه و در زمین فساد به پا کردن است. وجه مشترک هر دو معنا همان گناه بودن کار است.
آیات درباره اسراف در قرآن مجید فراوان است که به چند مورد آن اشاره می‌شود:
- قرآن مجید اسراف و زیاده‌روی را از صفات فرعون می‌شمرد و می‌گوید: «و اِنَّ فرعون لعالٍ فی‌الارض و انه من المسرفین» (یونس[10]/83)
در حقیقت فرعون در آن سرزمین برتری چ‌جوی و از اسرافکاران بود.

- اسرافکاران اهل جهنم هستند:
«وَ اَنَّ المسرفین هُمْ اَصحاب النار» (غافر[40]/43)
- از اسرافکاران نباید اطاعت کرد.
«وَ لا تُطیعوُا اَمر المسرفینَ» (شعراء[26]/151)
- اسرافکاران اهل هلاکت هستند:
«ثُمَّ صَدَقْناهُمْ الوَعْد َفَاَنْجیناهُمْ وَ مَنْ نشاءُ وَ اَهْلکنا المسرفین»
(انبیاء[21]/9)
[سپس وعده [خود] به آنان را راست گردانیدیم و آن‌ها و هر که را خواستیم نجات دادیم و اسرافکاران را به هلاکت رسانیدیم].
- اعمال خلاف اسرافکاران در نظرشان زینت داده شده است.
«کذلک زُیِّنَ للمسرفینَ ما کانوا یعملون» (یونس[10]/12)
 [این گونه برای اسرافکاران آنچه انجام می‌دادند زینت داده شده است].
- خداوند اسرافکاران را دوست نمی‌دارد.
«کُلوا و اشْرَبوا وَ لا تُسْرِفوْا اِنَّهُ لا یُحِبُ المسرفینَ» (اعراف[7]/31)
- اسرافکاران راهرو و دنباله‌رو شیطان هستند.
«اِنَّ المبذرینَ کانوا اِخوانَ الشیاطینِ وَ کانَ الشیطانُ لَربٍّه کفوراً» (اسراء[17]/27)
چرا که اسرافکاران برادران [شیطان‌هایند و شیطان همواره نسبت به پروردگارش نا‌سپاس بوده است].
همه این آیاتی که درباره نکوهش اسراف و ریخت و پاش آورده شد نشانگر قبح سنگین این عمل است که ضرورت دارد هر مدیر مراقبت بسیاری داشته باشد.
جلوگیری از حیف‌ و میل بیت‌المال و مبارزه با ریخت‌ و پاش و به طور کلی حفاظت از اموال عمومی جزء اولین و مهم‌ترین ویژگی مدیریت است. حضرت یوسف وقتی اوضاع نابسامان جامعه‌ مصر و بی‌لیاقتی درباریان را مشاهده کرد، خودش به عزیز مصر پیشنهاد کرد که مدیریت مالی دستگاه حاکمیت را بر عهده بگیرد و برای آنکه اعتماد عزیز مصر را در این مورد جلب کند به دو ویژگی خود اشاره کرد: «قال اجعلنی عَلی خزائنِ الاَرْضِ اِنّی حفیظٌ علیمٌ» (یوسف[12]/55)
[یوسف گفت: «مرا بر خزانه‌های این سرزمین بگمار، که من نگهبانی دانا هستم].
این دو ویژگی که در آیه فوق بدان اشاره شد، یکی نگهبان و حافظ بودن است و چون پذیرش این مسؤولیت از سوی یوسف مربوط به اموال و دارایی‌ها بوده، قطعاً حفاظت از اموال و جلوگيري از مصرف بی‌رویه امکانات نیز مد‌نظر او بوده است.
به هر حال اگر این ویژگی در مدیران ضعیف باشد، در برابر وسوسه‌های شیطانی و تمایلات دنیا‌طلبانه خودشان را خواهند باخت، همان طور که تجربه نشان داده افراد زیادی که تا قبل از پذیرش مدیریت خیلی هم اهل ادعا بوده‌اند؛ ولی پس از گرفتن مسؤولیت خود را در برابر مال باخته‌ و غلتیده‌اند.

دکتر نصرالله شفیعی

• بیت‌المال

• صرفه‌جویی در بیت‌المال

• جلوگیری از اسراف

• اموال دولتی و بیت‌المال