ضرورت گسترش ترویج و تعمیق فرهنگ امر به معروف و نهی از منکر

پايگاه خبري تحليلي «نيک رو»،  امر به معروف و نهی از منکر یک واجب اجتماعی است. اگر وظایف و تکالیفی که اسلام بر عهده ما گذاشته را به دو دسته فردی و اجتماعی تقسیم کنیم، امر به معروف و نهی از منکر به عنوان یک تکلیف اجتماعی بر دوش آحاد جامعه سنگینی می‌کند. مسلما امر به معروف و نهی از منکر در میان تکالیف اجتماعی جایگاهی ویژه دارد و از این نظر باید گفت این وظیفه مهم‌ترین و اساسی‌ترین تکلیف اجتماعی است. علت این همه اهمیت آن چیست؟ به عبارتی چرا این وظیفه باید به عنوان یک فرهنگ همگانی در جامعه ترویج و تعمیق شود؟ این ضرورت به تأثیرگذاری و نقش شگرف آن در اصلاح آسیب‌های اجتماعی و تشویق مردم به گرایش به رفتارهای سازنده و نیکو دارد. برای پرداختن به این موضوع ابتدا باید نگاهی روان‌شناسانه و اجتماعی به علت وقوع رفتارهای مردم در محیط اجتماع انداخت.
 می‌دانیم که یکی از ویژگی‌های انسان که نقش مهمی در رفتارهای او دارد، حس تقلید است. تقلید در شکل دادن به رفتارهای انسان‌ها بسیار تأثیرگذار است، این ویژگی یک ضرورت است، اگر حس تقلید در انسان‌ها وجود نداشت سازگاری انسان‌ها با محیط بسیار سخت و طاقت‌فرسا می‌بود. بسیاری از رفتارهایی که ما گاه آن را عادی تصور می‌کنیم در پرتو همین حس تقلید در انسان ایجاد شده است. مثلا اینکه ما زبان مادری‌امان چه زبانی است و به راحتی با آن تکلم می‌کنیم به نقش و جایگاه تقلید در انسان برمی‌گردد. حس تقلید است که یادگیری زبان مادری را به شکلی ساده جلوه می‌دهد ولی اگر همین حس تقلید نبود متوجه می‌شدیم که چقدر آموزش زبان به کودکان کار مشکلی بود. بسیاری از رفتارهای دیگر را نیز به همین قاعده اضافه کنید.
بر همین اساس است که اهمیت امر به معروف و نهی از منکر در جامعه مشخص می‌شود. به عبارتی نهی از منکر مربوط به کارهایی می‌شود که در متن جامعه و در جلوی دیدگان مردم انجام می‌شود و شامل رفتارهای فردی در اجتماعی می‌شود. مسلما رفتارهای درون خانوادگی و یا به دور از محیط اجتماع که مربوط به حریم خصوصی است از مصادیق امر به معروف و نهی از منکر نمی‌شود. دلیل اینکه اسلام امر به معروف و نهی از منکر را در حوزه رفتار اجتماعی طراحی کرده به خاطر تأثیرپذیری آحاد جامعه از یکدیگر؛ یعنی همان حس تقلید است که در همه دوران‌ها در میان انسان‌ها وجود دارد. رفتارهایی که به صورت آشکار در جامعه از افراد سر می‌زند به طور ناخودآگاه موجب تقلید سایرین از آن می‌شود. بنابراین از طریق نهی از منکر می‌توان جلوی خیلی از رفتارهای نابهنجار اجتماعی را که موجب آسیب در جامعه می‌شود گرفت. همچنین با امر معروف می‌توان بسیاری از رفتارهای شایسته را در جامعه ترویج داد.
امر به معروف واجبی فراموش شده است. حتی بخشی از کسانی که خود مدافع آن هستند در مقام عمل بدان پایبند نیستند. امر به معروف نظارتی همگانی است. مردم نسبت به هم احساس مسئولیت می‌کنند. در فرهنگ امر به معروف و نهی از منکر گناه، کژی، پلشتی و ناهنجاری رفتاری در فضای اجتماعی به هم مربوط هستند. هیچ کس نمی‌تواند خود را در برابر آحاد جامعه بی‌تفاوت ببیند. این نگاه خیرخواهانه است و احساس مسئولیت در برابر دیگران. در فرهنگ امر به معروف و نهی ار منکر کسی نمی‌تواند مدعی باشد که عیسی به دین خود و موسی به دین خود. نمی‌توان این اشعار حافظ را به امر به معروف و نهی از منکر تسرّی داد و گفت؛
عیبِ رندان مَکُن ای زاهدِ پاکیزه سرشت                              که گناهِ دگران بر تو نخواهند نوشت
من اگر نیکم و گر بد تو برو خود را باش                              هر کسی آن دِرَوَد عاقبتِ کار، که کِشت
اگر حافظ این ابیات را می‌سراید منظورش بی‌تفاوتی و بی‌توجهی انسان‌ها نسبت به سرنوشت همدیگر نیست. مخاطب حافظ در اینجا انسان‌های ریاکار و فرصت‌طلبی هستند که به اسم دین و دینداری و هدایت مردم می‌خواهند به اهداف دنیوی خود دست پیدا کنند. اتفاقاً اگر کسی بتواند دست کسی را بگیرد و از منجلاب گناه برهاند و این کار را نکند گناه دیگران نیز بر او نوشته خواهد شد.
و گر بینم که نابینا و چاه است                        اگر خاموش بنشینم گناه است (سعدی)
در فرهنگ دینی همان طور که امر به معروف و نهی از منکر واجب است عاملان امر به معروف و نهی از منکر نیز باید به مصادیق امر به معروف و نهی از منکر عمل کنند. جامعه اسلامی جامعه از هم گسیخته و ناهمگون نیست. در این جامعه مردم نسبت به هم برادر هستند.  «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ» (حجرات/10) در جامعه‌ای که فرهنگ برادری یعنی هم‌نوع دوستی وجود دارد انسان‌ها نمی‌توانند نسبت به سرنوشت یکدیگر بی‌تفاوت باشند. هم نسبت به فقر و بیماری و مشکلات معیشتی و روزمره مسئول هستند و هم در مسائل اخلاقی و اعتقادی.
در نگاه قرآنی اعضای جامعه اسلامی از هم‌اند و به هم وابسته هستند. از این رو نسبت هم مسئول‌اند و باید امر به معروف و نهی از منکر کنند:
«وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَيُطِيعُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولَئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ» (توبه/71)
[و مردان و زنان با ايمان دوستان يكديگرند كه به كارهاى پسنديده وا مى‌دارند و از كارهاى ناپسند باز مى‌دارند و نماز را بر پا مى‌كنند و زكات مى‏‌دهند و از خدا و پيامبرش فرمان مى‌‏برند آنانند كه خدا به زودى مشمول رحمتشان قرار خواهد داد كه خدا توانا و حكيم است.]
ریزش رحمت الهی «أُولَئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللَّهُ» در جامعه در پرتو عمل به امر به معروف و نهی از منکر است. این ریزش رحمت و سرشار شدن جامعه چگونه محقق می‌شود؟ در پرتو عمل به این فریضه. آن زمان که در جامعه امر به معروف و نهی از منکر رواج داشته باشد دو اتفاق مهم می‌افتد:
یکی اینکه با نهی از منکر، زشتی‌ها، خطاها انواع فسادها و تضییع حقوق دیگران روز به روز از بین می‌رود.
 دوم با امر به معروف رفتارهای شایسته اخلاقیات نیکو و هر آنچه مصداق معروف است در جامعه افزایش می‌یابد. مسلما جامعه‌ای که به این دو سو حرکت شایسته ریزش رحمت الهی بر تار و پود خود خواهد بود.
همان طور که در جای دیگری نیز نوشته‌ام چون هدف امر به معروف و نهی از منکر هدایت فرد است؛ پس این اقدام هدایت‌بخشی باید طبق موازین شرع و توأم با مهربانی و خلق نیکو باشد.
آنچه امروز بر اساس تفکر لیبرالی و فرهنگ غرب که می‌گویند هر کس مسئول رفتار خودش باید باشد و در امور دیگران دخالت نکند، این امر از نظر فرهنگ دینی پذیرفتنی نیست. در فرهنگ دینی کسی حق دخالت در زندگی شخصی دیگران را ندارد. چه رفتاری دارد؟ چه اخلاقی دارد؟ چه می‌پوشد و چه می‌خورد؟ و... کسی حق دخالت ندارد. مگر اینکه بر اساس رابطه‌ای دوستی و شخصی بین افراد دخالت‌هایی صورت پذیرد؛ اما در زندگی اجتماعی و آنچه مربوط به قلمرو اجتماع می‌شود همه در برابر هم مسئول‌اند.

دکتر نصرالله شفیعی

• دکتر نصرالله شفیعی

• امر به معروف و نهی از منکر

• تکالیف اجتماعی

• فرهنگ دینی

• تفکر لیبرالی

• فرهنگ غرب