چندجانبه گرایی؛ رفاه و امنیت جهانی

پايگاه خبري تحليلي «نيک رو»، درمواجهه با عدم اطمینان روزافزون جهان، مقایسه قدرت ملی به سرعت تغییر کرده است و نظم جهانی جدیدی درحال شکل گیری است. از آنجایی که یکجانبه گرایی و هژمونیسم به طور فزاینده‌ای قادر به اداره جهان نمی‌باشد، توسعه چندجانبه گرایی به طور فزاینده‌ای مورد توجه و مورد بحث قرار می‌گیرد که به برخی از آن مباحث در ذیل اشاراتی خواهیم داشت.

1- چندجانبه گرایی باید برابر، آزاد، بی حاشیه و فراگیر باشد.

چندجانبه گرایی جهانی که پس از جنگ سرد ایجاد شد برای زمانه مترقی بود، اما مانع از تجدید حیات انحصارگرایی و حمایت گرایی نشد. به ویژه برای اقتصاد بازار نوظهور و کشورهای در حال توسعه، یک مکانیسم چندجانبه که به طور مداوم وسعت و عمق همکاری برد-برد را بررسی می‌کند باید از روح همکاری، فراگیری و برابری پیروی کند. برابری در چندجانبه گرایی فراتر از تفاوت‌های ایدئولوژی، نظام اجتماعی و مسیرهای توسعه است.

به منظور رفاه جهانی و امنیت جهانی، جهان ما به چندجانبه گرایی نیاز دارد. خواسته کلیدی دست اندرکاران کنشگری، چندجانبه گرایی است. وقتی استراتژی توسعه یک کشور با ابتکارات همکاری منطقه‌ای همسو باشد، می‌تواند به شناسایی مؤثرتر منافع و نگرانی‌های مشترک بین کشورها منجر شود. به عنوان مثال می‌توان به سازمان همکاری شانگهای (SCO) اشاره کرد.[1] در حال حاضر، سازمان همکاری شانگهای شامل 9 کشور عضو، 3 کشور ناظر و 14 کشور هم به عنوان شرکای گفت‌وگو در آن حضور دارند. سال 2023 بیست و دومین سال تاسیس سازمان همکاری شانگهای است. سازمان همکاری شانگهای به عنوان یک سازمان جامع منطقه‌ای مهم، نقش مثبتی در آوردن صلح، رفاه و توسعه در جهان ایفا می‌کند. "روح شانگهای" اعتماد متقابل، منفعت متقابل، برابری، مشورت، احترام به تمدن‌های گوناگون و پیگیری توسعه مشترک می‌باشد.
 

سازمان همکاری شانگهای در حوزه‌های مختلفی نظیر امنیتی، انرژی، فرهنگی و اقتصادی فعالیت دارد. مسایل امنیتی در آسیای میانه به ویژه تروریسم، جدایی طلبی و افراطی گری عموماً دغدغه اصلی این سازمان محسوب می‌شود.
 

«ساختار منطقه‌ای ضدتروریسم» سازمان همکاری شانگ‌های در نشست ژوئن ۲۰۰۴ در شهر تاشکند در ازبکستان تهیه و تصویب شد. این سازمان در سال ۲۰۰۶ اعلام کرد که بر اساس مفاد توافقنامه منطقه‌ای، با قاچاق مواد مخدر در طول مرز‌های کشور‌های عضو مبارزه خواهد کرد. گریگوری لگنینف در آوریل ۲۰۰۶ اعلام کرد که پیمان همکاری شانگ‌های قصد ندارد به سازمانی نظامی (مشابه پیمان ناتو یا پیمان ورشوی سابق) تبدیل شود. اما وی اذعان کرد که برای مقابله با تهدید‌های روزافزون تروریسم،  جدایی‌طلبی و افراطی‌گری ممکن است نیاز به استفاده از نیرو‌های ارتش کشور‌های عضو به وجود آید. در همین راستا کشور‌های عضو چندین مانور مشترک نظامی به اجرا گذاشته‌اند. اولین مانور نظامی در سال ۲۰۰۳ طی دو فاز در قزاقستان و چین به اجرا درآمد.
 

مکانیسم بریکس[2]، که مشارکت فعال بیشترکشورهای آسیای غربی را به خود جلب می‌کند، همچنین نیروی مهمی برای اقتصادهای نوظهور و کشورهای در حال توسعه برای حمایت از چندجانبه گرایی است. رشد اقتصادی و پتانسیل توسعه بریکس نشان داده است که کشورهای جهانی جنوب دارای ظرفیت قوی برای تأثیرگذاری بر جهان هستند.
 

امسال ریاست این اجلاس به عهده چین بود. در نشست تیرماه 1401، اعضای بریکس متعهد شدند که بانک توسعه جدید مستقر در شانگهای (NDB) را گسترش دهند و در این ارتباط اعلام کردند: «ما مشتاقانه منتظر گسترش بیشتر عضویت به شیوه‌ای تدریجی و متعادل از نظر نمایندگی جغرافیایی و متشکل از کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه هستیم تا نفوذ بین‌المللی بانک توسعه جدید و همچنین نمایندگی و صدای بازارهای نوظهور و کشورهای در حال توسعه را افزایش دهیم.»
 

اعضای بریکس این بیانیه مشترک ۷۵ ماده‌ای را پس ازنشست  اجلاس مذکور اعلام کردند.
 

کشورهای عضو بریکس همچنین تاکید کرده‌اند که رویکردی مشابه با حاکمیت اقتصاد جهانی دارند و همکاری متقابل آنها می‌تواند کمک ارزشمندی به بهبود اقتصاد پس از همه گیری کووید -۱۹ باشد.
 

رهبران بریکس همچنین در مورد بحران جاری در اروپای شرقی گفتگو و اعلام کردند که ما از مذاکرات روسیه و اوکراین حمایت می‌کنیم. در این بیانیه مشترک آمده است: «ما نگرانی‌های خود در مورد وضعیت انسانی در اوکراین را اعلام می‌کنیم.»
 

کشورهای بریکس، همچنین بار دیگر بر لزوم حل و فصل موضوع هسته‌ای ایران از راه‌های صلح آمیز و دیپلماتیک طبق قوانین بین‌المللی تاکید کردند. آنها همچنین با مهم توصیف کردن توافق ۲۰۱۵ هسته‌ای ایران، خواستارر حفظ توافق هسته‌ای با ایران شدند.
 

پیوستن به بریکس برای ایران به‌مراتب اتفاقی مهم‌تر از احیای برجام و رفع موقتی تعداد اندکی از تحریم‌هاست کمااین‌که نگاه غیرمحدود به تعاملات تجارت بین‌الملل در دیپلماسی اقتصادی دولت سیزدهم و معطوف نکردن ارتباطات جهانی با غرب جایگاه ویژه‌ای دارد.
 

فقط یکی از مهم‌ترین دلایل اهمیت حضور در گروه بریکس این است که این گروه به‌واسطه دارا بودن نیمی از جمعیت جهان و بین ۲۵ تا ۲۸‌درصد از ظرفیت اقتصاد جهانی پتانسیل بالایی برای تاثیرگذاری بر اقتصاد جهانی دارد و از رشد پرشتاب اقتصادی و نفوذ در امور جهانی هم برخوردار است و از سوی دیگر یکی از رویکرد‌های اصلی اعضای بریکس هم این بوده که آن‌ها همیشه حامی کشور‌های درحال توسعه و کشور‌های جنوب و برقرارکننده تعادل و عدالت اقتصادی در مقابله با نظام پولی و بانکی غربی بوده‌اند.
 

البته بریکس یک ائتلاف فراقاره‌ای هم محسوب می‌شود که شاکله جدیدی را برای اقتصاد و سیاست جهانی تعریف کرده و اهمیت مضاعف آن در این نکته است این ائتلاف قدرتمند جهانی بدون مشارکت اروپا و آمریکا تشکیل شده و این ظرفیت را دارد تا صدایی بلند در مباحث مهم اقتصادی و سیاسی بین‌المللی باشد و نظم فعلی را به چالش بکشد. کمااین‌که در حال حاضر دو کشور عضو بریکس، عضویت دائم شورای امنیت و سه کشور دیگر داعیه عضویت دائم در این شورا و اصلاح ساختار‌های سیاسی و مالی جهانی را دارند.
 

کشور‌های بریکس که همگی از بزرگ‌ترین اقتصاد‌های جهانی هستند و تاثیرگذاری بسیار بالایی بر گردش نقدینگی و روابط بین‌المللی دارند بعد از تحریم‌های گسترده غرب و همپیمانانش علیه روسیه، به سمت ایجاد زیرساخت مالی و مستقل رفتند تا از این راه امنیت تراکنش‌های گسترده مالی‌شان به واسطه تحریم‌های یکجانبه غرب به خطر نیفتد. در سال ۲۰۱۲، پنج کشور عضو این سازمان در تصمیمی مهم و اثرگذار، خواستار ایجاد مکانیسم مالی مستقل خود شدند و دو سال بعد بریکس با ایجاد بانکی با نام «بانک توسعه جدید» که هدف آن تزریق نقدینگی و تامین منابع مالی برای زیرساخت‌ها و پروژه‌های اقتصاد‌های نوظهور بود، به این تصمیم جامه عمل‌پوشاند.
 

به همین دلیل یکی از مخالفان اصلی اجلاس بریکس، آمریکاست که در این چند سال با همراهی متحدان غربی خود تلاش کرده روند جهانی‌شدن سایر کشور‌های درحال توسعه را به چالش بکشد، اما با وجود این محور‌های مهم مورد توجه بریکس به‌طور کلی شامل افزایش مبادلات تجاری بین کشور‌های عضو و در نتیجه تقلیل وابستگی اقتصادی به اروپا و آمریکا، تشکیل بانک توسعه و ذخیره ارزی در برابر نهاد‌های غربی همچون بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول، ایجاد روابط جنوب ــ جنوب، استفاده از پتانسیل کشور‌های در حال توسعه برای تغییر مناسبات اقتصاد جهانی و عادلانه‌تر کردن آن و همچنین ایفای نقش مؤثر در کمک‌کردن به کشور‌های در‌حال ورشکستگی و تاثیرگذاری مثبت بر بحران‌های سیاسی یا اقتصادی مهم جهانی است.
 

شایان ذکراست که کشورهای بریکس ۲۴ درصد از تولید ناخالص داخلی جهانی و ۱۶ درصد تجارت جهانی را تشکیل می‌دهند و نقش قابل توجهی در اتخاذ رویکردهای مستقل ضدغربی دارند.
 

2- چندجانبه گرایی باید دراستفاده از مکانیسم‌های بین‌المللی برای ایجاد تقابل احتیاط کند
چند جانبه گرایی باید در مورد حفاظت از حاکمیت و امنیت کشورها پیش بینی های لازم را انجام دهد، باید به عزت ملی احترام بگذارد، و باید از کشورهای هژمونیک جلوگیری نماید که از قدرت اقتصادی، علمی و فناوری پیشرو خود استفاده کنند.
 

مردم در سراسر جهان منتظر یک مکانیسم بین‌المللی مؤثر هستند که واقعاً می‌تواند صلح و ثبات جهانی را حفظ کند. از پایان جنگ سرد، جامعه بین‌المللی مجموعه‌ای از روابط بین‌المللی و نظم جهانی را تغییر شکل داده است. سیاست بین‌المللی با توجه به رئالیسم، دائما به دنبال منافع و آرمان گرایی است و به ایمان و اخلاق احترام می‌گذارد، و مرتباً از آن رفع نقص کرده و اشکال زدایی می‌کند.
 

به عنوان مثال ، ناتو یک اتحاد امنیتی نظامی بسیار معمولی با ویژگی‌های خاص هر زمان است. ناتو بعد از جنگ سرد ، تغییر مکان مجدد را تجربه کرد. منتقدان ناتو، با انگیزه‌ای از ابراز خاطره جنگ کوزوو، ناتو را مسئول فروپاشی ساختارهای امنیتی اروپا پس از جنگ می‌دانند.
 

با این حال، با ادامه بحران اوکراین، دیدگاه‌هایی وجود دارد که تأیید می‌کند ناتو نقش کلیدی در کاهش آشفتگی ها در اروپا داشته است، و همچنین به عنوان ابزاری مهم برای جهان غرب برای ادامه تسلط بر نظم جهانی آینده است.  برخی از کشورهای آسیا و اقیانوسیه که وابستگی‌های ژئوپلیتیکی با آتلانتیک شمالی دارند تمایلی برای همکاری با ناتو ندارند، اما به گونه‌ای این مسیر ترسیم شده است که گویی انتظار بسیار بالایی از نقش ناتو در تأثیرگذاری بر الگو و نظم  جدیدجهانی وجود دارد و آن کشورها به سوی آن هدایت می‌شوند. با این حال، مهم است در مخالفت با هژمونی یک طرفه پنهان ناتوکه در پشت سازمان‌های بین‌المللی وجود دارد کشورهای آسیا و اقیانوسیه محتاط باشند و با احتیاط در این خصوص موضع گیری نمایند.
 

درچنین مواقعی مکانیسم‌های چندجانبه امنیتی محور تنها یک طرف سکه است. درحقیقت، حتی سازوکارهای  بین‌المللی که به معنای اقتصادی و اجتماعی از پیشرفت تجارت و جهانی سازی سرمایه گذاری استقبال کرده‌اند، در رکود هستند. هنگامی که قدرت‌های بین‌المللی بیشتر و بیشتر برخلاف هدف اصلی تأسیس سازمان پیش می‌روند و به طرز ناخوشایندی پوشش نگرانی‌های امنیتی خود را مطابق با منطق رویارویی گسترش می‌دهند، منجر به قطبی شدن سیاسی شدیدتر جهان می‌شود، و این در واقع خیانت محسوب شده و هرگز برای همکاری‌های سازنده بین‌المللی مثبت و ایده‌آل نمی‌باشد.  
 

 3- جنوب جهانی؛ در موضوعات مربوط به منافع اصلی باید متحد و متکی باشد
کشورهای جنوب جهانی[3] مصمم هستند که از برنامه‌های خود پیروی کنند، چرا که توسعه اقتصادی و بهبود معیشت مردم از طریق نوسازی در راستای شرایط ملی برای آنها بسیار مهم است.
 

در محیط بین‌المللی آشفته و بحرانی، یک همکاری دوستانه با برخوردداری از حمایت متقابل و همکاری های پرسود سازنده می‌تواند اهداف بهبود اقتصادی و حفظ صلح و ثبات را ارتقا بخشد. در فرآیند تغییر سیستم مدیریت جهانی، شرایط حمایت از چند جانبه گرایی و حمایت مداوم سازمان ملل متحد جهت ایفای نقش فعال در امور بین‌الملل، برای گسترش صدای جنوب جهانی و ترویج عدالت بین‌المللی مساعد است.
 

کشورهای جنوب در عرصه جهانی‏‌شدن با چه فرصت‏ها و تهدیداتی مواجه هستند؟ آیا در دوران بلوغ نظام سرمایه‏داری، هنوز برای برخی از کشورهای جنوب فرصت توسعه وجود دارد؟ در پاسخ به این سئوال برخی از کارشناسان عمدتاً چپ این ایده را مطرح می‏کنند که جهانی‏‌شدن در عرصه اقتصادی به معنای گسترش نظام سرمایه‏‌داری و در نتیجه افزایش شکاف بین کشورهای فقیر و غنی است. در این راستا، آنها به آمارهای نهادهای معتبر بین‏‌المللی چون بانک‏‏‌جهانی و سازمان تجارت جهانی اشاره می‏‌کنند که نشان‏‌دهنده افزایش اختلاف بین درآمد کشورهای فقیر و غنی است. با این وجود، تمرکز بر روی این آمارها به معنای ندیدن ابعاد دیگر جهانی ‏شدن می‏‌باشد. در کنار این مسأله نگران‏‌کننده، باید اشاره نمود که به دلیل بروز تغییرات ماهوی در ماهیت نظام سرمایه‌‏داری و بروز انقلاب اطلاعات و ارتباطات در عرصه جهانی، زمینه بهتری برای توسعه بعضی از کشورهای جنوب مهیا شده است. در نتیجه، بعضی از این کشورها که شرایط اولیه را دارند، می‏‌توانند از فرصت‌‏هایی که جهانی‏‌شدن از طریق شرکت‏‌های چندملیتی در اختیار آن‏ها قرار داده استفاده نمایند. [4]
 

فراخوان وحدت به معنای شکل دادن به بلوک‌های جدید متفقین نیست ، بلکه دور زدن مفاهیم کلیشه‌ای غربی از بلوک‌ها و اتحادها ، خودداری از تسلیم تا قدرت‌های بزرگ و حفظ بی‌طرفی هوشیار در حالی که یک محیط چند قطبی ایجاد می‌شود. این به معنای تقویت اعتبار و شناخت سازمان‌های بین‌المللی است که از طریق همبستگی و تقویت خود مستقل از قدرت هژمونیک هستند.
 

گسترش حداکثر مخرج مشترک در سازمان با تنظیم رفتار سازمانی و افزایش اثربخشی همکاری بین اعضا. کاهش عدم اطمینان ضمن کاهش سوء برداشت‌های خارجی از سازمان و تقویت انسجام خود با نتایج عملی و مشترک. چین یکی از اعضای رسمی سابق جنوب جهانی است و همواره در حفظ استقلال ، توسعه و احیا و انصاف و عدالت در برابر اقتصادهای نوظهور و کشورهای در حال توسعه جهان ایستاده است.
 

جهان صلح آمیز، پایدار، مرفه و زیبا برای بشر، هم یک رویا و هم یک هدف برای انسان است که می‌تواند با هم بسازد. جهان در چهار راهی از توسعه تاریخی است. عمل چند جانبه گرایی واقعی در یک نظم جدید جهانی در حال تغییر، کشورهایی را از نیروهای جنوب جهانی و پایدارتر و نوآورانه تر نیاز دارد که می‌توانند برای رسیدن به آینده جدید و عادلانه تر حاکمیت جهانی را تحمل کنند.[5]
 

پی‌نوشت:  

[1] - سازمان همکاری‌های شانگهای (انگلیسی: Shanghai Cooperation Organization) سازمان اوراسیایی میان‌دولتی است که برای همکاری‌های چندجانبه امنیتی، اقتصادی و سیاسی تشکیل شده‌است. این سازمان در سال ۱۹۹۶ توسط رهبران چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان با هدف برقرار کردن موازنه در برابر نفوذ آمریکا و ناتو در منطقه، پایه‌گذاری شد. اندکی بعد، ازبکستان هم به این سازمان پیوست و این سازمان رسماً به «سازمان همکاری شانگهای» تغییر نام داد. علاوه بر اعضای اصلی، ابتدا مغولستان در سال ۲۰۰۴ و یک سال بعد ایران، پاکستان، هند و افغانستان در سال ۲۰۰۵ و پس از آن بلاروس به عنوان عضو ناظر به سازمان ملحق شدند. در تاریخ ۱۰ ژوئن ۲۰۱۵ این سازمان با عضویت هندوستان و پاکستان موافقت نمود. این کشورها دو سال بعد همه شرایط را برای عضویت کامل در این سازمان اجرا کردند و عضویتشان در سازمان همکاری شانگهای در اجلاس سران کشورهای عضو این سازمان در ۹ ژوئن ۲۰۱۷ که در آستانه، پایتخت قزاقستان برگزار شد، به تصویب رسید. در تاریخ ۱۷ سپتامبر ۲۰۲۱ با سفر سید ابراهیم رئیسی رئیس‌جمهور ایران به دوشنبه پایتخت تاجیکستان و شرکت در اجلاس سران، این سازمان با عضویت ایران موافقت نمود که لایحه الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران در این سازمان در تاریخ ۶ آذر ۱۴۰۱ به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و در کمتر از دو سال و همزمان با برگزاری اجلاس مجازی سران کشورهای عضو این سازمان در ۴ ژوئیه ۲۰۲۳ در هند عضویت رسمی جمهوری اسلامی ایران در این سازمان تصویب و اعلام شد. نقش این سازمان از زمان تأسیس آن تاکنون در منطقه افزایش یافته‌است. این سازمان، برخلاف سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (پیمان ناتو) و پیمان ورشو سابق، هنوز یک معاهدهٔ دفاعی چندجانبه به‌شمار نمی‌رود.
[2] - بریکس (به انگلیسی: BRICS) نام گروهی به رهبری قدرت‌های اقتصادی نوظهور است که از به هم پیوستن حروف اول نام انگلیسی کشورهای عضو برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی تشکیل شده‌است:
 برزیل: B (l Brazi)        روسیه:  R( RUSSIA )       هند: i  ( India  )       چین:  C    (  ( CHINA    آفریقای جنوبی:  S   (  South Africa )  
در ابتدا نام این گروه بریک نام داشت اما پس از پیوستن آفریقای جنوبی، به بریکس تغییر نام یافت. هرچند اعضای گروه بریکس همگی به غیر از روسیه در ردهٔ کشورهای در حال توسعه یا اقتصادهای در حال ظهور هستند اما عموماً به واسطه اقتصادهایی با رشد پرشتاب و فراگیر و نفوذ تأثیرگذار بر امور جهانی و منطقه‌ای از دیگر کشورها متمایز می‌شوند. بریکس نمایانگر نیمی از جمعیت جهان است و ۲۸٪ قدرت اقتصادی دنیا را در اختیار دارد. در سال ۲۰۱۲ ترکیب ‌بندی اسمی تولید ناخالص داخلی این گروه، ۱۳٫۶ تریلیون دلار آمریکا است. هو جینتائو، رئیس‌جمهور پیشین چین معتقد است که گروه کشورهای عضو بریکس، حامی و ارتقادهنده وضعیت کشورهای در حال رشد و نیرویی برای حفظ صلح جهان هستند.
 [3] - جنوب جهانی اصطلاحی است به کار رفته در مطالعات فراملیتی و پسااستعماری، برای اشاره به آنچه که ممکن است "جهان سوم" نامیده می شود ( یعنی آفریقا و آمریکای لاتین و کشورهای در حال توسعه در آسیا ) : "کشورهای در حال توسعه" و "کشورهای کمتر توسعه یافته" و "مناطق کمتر توسعه یافته است. " همچنین می تواند شامل مناطق فقیرتر «جنوبی» کشورهای ثروتمند «شمالی» باشد. جنوب جهانی مفهومی گسترده تر از «استعاره برای کشورهای توسعه نیافته» است. به طور کلی اشاره ای است به تاریخچه همبستگی استعماری، امپریالیسم نو و تغییرات اقتصادی و اجتماعی ناهمسان در این کشورها که از طریق آن نابرابری های بزرگ در استانداردهای زندگی، امید به زندگی و دسترسی به منابع حفظ می شود. "
 [4] - ساعی؛ احمد و ترابی؛ قاسم. توسعه جنوب در عرصه جهانی‌شدن. فصلنامه تخصصی علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی. دوره 11، شماره 32 - شماره پیاپی 32 . آبان 1394. صفحه 7-31 .
 5. Dr. Yuan; ZHANG(Professor, The Middle East Studies Institute of Shanghai International Studies University, China). Multilateralism in a changing world order needs more Global South power. Translator: Asadollah Afshar.  Tehran Times (TT ). August 16, 2023 - 20:54
 

دکتر اسدالله افشار

• دکتر اسدالله افشار

• یکجانبه گرایی

• چندجانبه گرایی

• چندجانبه گرایی جهانی

• کشورهای در حال توسعه

• SCO

• سازمان همکاری شانگهای

• ساختار منطقه‌ای ضدتروریسم

• بریکس

• اعضای بریکس

• کشورهای عضو بریکس

• توافق ۲۰۱۵ هسته‌ای ایران

• توافق هسته‌ای

• احیای برجام

• دولت سیزدهم

• گروه بریکس

• تحریم‌های یکجانبه غرب

• اجلاس بریکس

• بحران اوکراین

• مدیریت جهانی

• نظام سرمایه‏داری

• جهان صلح آمیز

• نظم جدید جهانی