تفسیرجامع نگرانه از تئوری‌های منشای شکل گیری انقلاب اسلامی ایران

پايگاه خبري تحليلي «نيک رو»، بحث نظریه پردازی در مورد انقلاب اسلامی معاصر، دارای ابعاد گوناگون و اهمیت بسزایی است. این ابعاد و اهمیت، وقتی به نگاه حوزه فکری مغرب زمین به انقلاب معطوف می‌شود، به گستره مهم و درخور پژوهشی مبدل می‌شود که در حیات امروز ما ایرانیان سخت مؤثر بوده و می تواند تأثیر و تأثر دو حوزه فکری اسلام و غرب را به نحوی بارز محک زند؛ از یک طرف، نگاه غرب به وضعیت امروزین ما و شرایطی که ما در آن قرار داریم، می تواند به سایر ابعاد سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و حتی اقتصادی نیز تسرّی یابد و از طرف دیگر تحلیل دقیق ما از وضعیتی که در آن به سر می بریم، می تواند با نگاه به حوزه غرب و تحلیل دیدگاه های آنان، «نسبت معقول و سنجیده شده ای» را در تعامل دو جهان اسلامی و غربی به دست دهد. برای تحقق آنچه گفته شده و با نزدیک شدن به فهم ابعاد مختلف عناوین مزبور، بررسی سه مرحله متمایزوالبته کاملاً مرتبط و پیوسته به هم ضروری است:

الف/ فهم و بررسی وپژوهش درماهیت نظریه پردازی های غربیان پیرامون جوهر و ماهیت انقلاب اسلامی ایران و سنجش ابزارها و روش ها و اهداف و معانی خاصی که حوزه مغرب زمین دراین باره ابرازمی دارد.این مرحله با بررسی درون مایه های فکر غربی وچارچوب های آنان صورت می گیرد.

ب/  نقد و بازخوانی انتقادی و بازسازی این نظریات و شفاف نمودن آنچه گفته شده و نسبت برقرارکردن با واقعیات و دیدگاه هایی که به حوزه تفکر اسلامی، ایرانی و حتی شرقی مرتبط است و به عبارت دیگر در سیر و گام دوم، نظریه های غربی بیرون از گفتمان غرب و چارچوب های نظری غرب، بررسی و تحلیل می شوند.

ج/ درمسیرصحیح نظریه پردازی های بومی وملی قرارگرفتن وچارچوب های نظری دقیق ومطابق با واقعیات داخلی را فهمیدن، گامی است که می توان بعد ازعبورمحتاطانه ازدومرحله اول بدان دست یافت. به خوبی معلوم است که رسیدن به مرحله سوم،کاری بس دشوار و بعد از طی نمودن مراحل علمی واشراف حاصل نمودن به عمق وابعاد نظریات گوناگون است. فهم این نظریات که گاه پیچیده ومرتبط به حوزه های علوم اجتماعی وعلوم انسانی غرب است وقتی دقیق تروروشن ترصورت  می پذیرد که این نظریه ها درچارچوبی درست وجایگاهی که مطرح شده اند،«نسبت به ما» و نه «نسبت به خودشان» بررسی گردند؛ به عبارت دیگر،فهم مرحله سوم،منوط به فهم مرحله اول ودوم و فهم بهتردومرحله اول،بعد ازشناخت وبازیابی مرحله سوم میسورمی گردد؛ لذا این سه مرحله هر چند دنباله روی یکدیگرند وهر یک بعد از دیگری مطرح  می‌شوند، ولی به نظرمی آید درهرمرحله، دو مرحله دیگر نیز مستتر است.

برای ورود به بحث می توانیم از دو محورنظری وپژوهشیِ مشخص،تحقیق خود را آغاز نمائیم. در حقیقت، درحوزه نظریه پردازی غرب پیرامون اسلام به طور عام، بیداری اسلامی به طور خاص و انقلاب اسلامی به طور اخص،دو موضوع می تواند به طور جدی مدّ نظر قرار گیرد: اول سیر نظریه پردازی های صدساله اخیر، پیرامون موضوعات مذکور(اسلام، بیداری اسلامی و نهضت های اسلامی) است که به نظرمی رسددراین مورد با گسترش و تعمیق علوم اجتماعی و سیاسی در غرب، این تجزیه وتحلیل ازحوزه تاریخی صرف، فراتررفته وبه سایر حوزه های جامعه شناسی، علوم سیاسی، فلسفه سیاسی وتاریخ تحولات سیاسی نیز معطوف گشته است. این مطلب مشتمل براین نکته است که اگر نگارش های غربیان پیرامون تحولات حرکت های اسلامی و یا تحولات ایران دردوران مشروطیت، دریک حوزه خاص مثلاً تاریخ ویا مردم شناسی ویا سیاست خارجی خلاصه می گشت، امروزمتفکرین غرب نه تنها تمامی دستمایه های علمی گذشته را درچشم انداز نگاه خود محفوط داشته اند، بلکه با توان وابعاد وابزار بالاتری درنوعی دیدگاه علمی فراترو گاه ترکیبی چند رشته ای و بین رشته ای، به نظریه پردازی می پردازند.

این مهم و غلبه این نگاه نسبت به نگاه علمی صد سال گذشته، امری است که کاملاً در بررسی های تحقیقاتی، پیرامون نگارش های حوزه آکادمیک غرب مشهود است. با این حساب می توان مدعی شد که غرب تمامی«حافظه تاریخی علمی» گذشته خود را با «تجارب سیاسی و اجتماعی» دهه های اخیر، در کنار «دستاوردهای عظیم دانشگاهی» در رشته های علوم اجتماعی، سیاسی وانسانی قرار داده است و تمامی آنچه را گفته شد، در «چارچوب های نظری» پیرامون شناخت شرق، اسلام و ایران وانقلاب اسلامی وبیداری اسلامی به کار می گیرد، این بارزترین و اولین خصیصه ای است که می توان در بررسی ماهیت نظریه پردازی های غربی، پیرامون تحولات فکری اسلامیِ معاصر به دست آورد.

اگراین صورت مسئله وابعاد آن را به درستی بفهمیم و قبول نمائیم، می توانیم با اطمینان بیشتر و ارزیابی دقیق تری به سراغ مراحل بعدی پژوهش برویم؛ چرا که با قبول فرض مذکور،شناخت این سیر مطالعاتی یکصد ساله،تجارب اجتماعی و سیاسی به دست آمده وماهیت علوم اجتماعی و انسانی دهه های اخیر،گام هایی است که می بایست برداشته شود تا فهم آنچه که گفته شده ویا گفته می شود، به درستی معلوم گردد. البته آن چه ذکرشد، به این معنا نیست که تک تک نظریه های اِبراز شده ویا موضوعات علمی دانشگاهی،هریک به تنهایی این بارعظیم علمی وتجربه تاریخی و بین رشته ای را متحمل شده و حامل آن هستند؛ بلکه این مطلب به این موضوع معطوف است که هر چه از سده گذشته به طرف دهه های اخیر حرکت کنیم، این مطلب وضوح بیشتری می یابد و همچنین روح، قالب کلی و چارچوب نظری کلانی که در پس زمینه و لایه های پنهان و آشکار این نظریات است، حامل هر چه بیشتر این عناصر است و این نظریات جزء جزء معدل و گویای آن روح مشترک کلی محسوب می شوند.

محور دوم که درتکمیل شناخت محوراول می تواند مورد تحقیق قرار گیرد، محور مطالعاتی ویژه ای است که با نام «شرق شناسی» شناخته می شود. این مطالعات، نوعی روش و«جهان بینی» است که حاصل کار فکری غربیان درشناخت شرق است.

وقتی ازشرق شناسی صحبت کنیم، جزء بزرگی از آن را اسلام و ایران تشکیل می دهد و به این ترتیب ما به نوعی مطالعه و یا زمینه های مطالعاتی می رسیم که دارای «قالب ها و فصاسازی های ویژه ای» است که اجزاء مورد تحقیق ما را آن طوروآن گونه که می خواهند، جابجا، ارزش گذاری، بازنمایی و بازسازی می کنند. مطالعات شرق شناسی دستکم پس ازنهضت مشروطیت آشکارتر شده است؛ ولی حضور و ظهور فرهنگی و فکری عمیق تر آن درچند دهه اخیر بروز بیشتری یافته است.آنچه ازحاصل این مطالعات به دست می آید،ترسیم«اصول شرق شناسی» به جای«اصول شرقی» است. با این وصف،این فضا و مقوله، خود را درجهت استفاده از«منابع تاریخی انقلاب اسلامی» و همچنین در زمینه «ماهیت انقلاب اسلامی»، به مرحله تئوری پردازی می رساند؛محورها و خطوطی ترسیم می کند که بیش ازآنکه مربوط به حوزه شرق و اسلام باشد،مربوط به حوزه ودایره فکری غرب ومطلق بودن ابزارها وداده های علمی آن است.

اگرروزی مطالعات شرق شناسی، راهگشای سیاست غرب نسبت به شرق بوده است، به نظرمی رسد مطالعه درسیر تئوری پردازی های انقلاب اسلامی نیزمی تواند درسطح و فضای معاصر، گویای تکرار دوباره این موضوع برای غربیان باشد. مطالعات شرق شناسی، مؤید صورت سازی های ویژه غربی و به تصرف درآوردن مشرق وتاریخ وفرهنگ آن به عنوان مقدمه عظمت وقدرت جدید غرب  می باشد. دراین نگاه، غرب، هویت وکمال خود را دراین «صورت سازی و مقدمه تصرف» می بیند و درنهایت ماده تصرف شده نه تنها«صورت غربی» به خود می گیرد، بلکه درحاشیه«تاریخ غربی» تحقیر می گردد.

آنچه گفته شد می تواند دردوره معاصر و در مقوله انقلاب اسلامی و سیر مطالعه و نظریه پردازی آن صادق باشد ومراحل و عناوین مذکور در مورد آن نیز به کار رود؛ چرا که احاطه بر سایر فرهنگ ها و تصرف آنها امری نیست که سودای آن به راحتی از دماغ غربی ها و نظریه پردازان آن بیرون رود. اگر قبول کنیم که انقلاب اسلامی در جوهر و ماهیت خود ، تحولی است که از اساس، بیرون از حوزه فکر و تمدن و حتی   ارزش های غرب اتفاق افتاده است؛ آن وقت بهتر می فهمیم که چرا غربیان درمسئله تئوری پردازی ومعرفی انقلاب اسلامی، بیشترازخود ما به سایر فرهنگ ها مشتاق و کنجکاو وحریص هستند.

اقسام پنجگانه تئوری‌های چرایی انقلاب اسلامی ایران

به طورکلی تئوری های چرایی انقلاب اسلامی ایران درپنج دسته ذیل خلاصه می شود:

1- گروهی تئوری توطئه را منشا زایش انقلاب دانسته اند وطرح ریزی از پیش تعیین شده خارجی ها خصوصا آمریکا وانگلستان را مؤثراین پدیده شمرده اند،زیراپیشرفت های همه جانبه اقتصادی ایران درتولیدات صنعتی،معدنی وکشاورزی دربازارهای بین المللی ونیز افزایش بهای نفت درنیمه اول دهه 1350، منافع قدرت های غربی را به خطر انداخت.[1]

2- دسته دیگری با تئوری مدرنیزاسیون علت چرایی انقلاب اسلامی را تفسیر کرده اند و شتاب رژیم شاه دراصلاحات مدرن اجتماعی واقتصادی وناسازگاری آن با بافت سنتی جامعه ودرنتیجه پیدایش بحران هویت رامنشأپیدایش انقلاب دانسته اند.این گروه اقتران زمانی اصلاحات شاه وریشه های طغیان درسال 1342 را مؤید این نظریه دانسته اند.[2]

خانم نیکی کدی درمقام نقد هردوتئوری وپیرامون پروژه های صنعتی وتجاری رژیم محمد رضا پهلوی براین باوربود که اجرای پروژه های یاد شده طرحهای بزرگی بودند که مطابق شرایط ایران طراحی نشده وبی اندازه گران وپرخرج بودند و ناکامی اقتصادی وعدم تقسیم عادلانه وفساد و اسراف مالی به بار آورد.[3]

3- طایفه دیگری همچون خانم کدی براساس مطالب فوق معضلات وناهنجاری های اقتصادی را عامل اصلی بروزانقلاب اسلامی ایران معرفی می کند.[4]

4- گروه دیگری ازمحققان واقع بینانه به عوامل اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و به خصوص مذهبی توجه دادند.آبراهامیان در این راستا چنین استدلال می کند:

«انقلاب ازاین جهت به وقوع پیوست که شاه درسطح اجتماعی - اقتصادی به نوسازی هایی دست زد، اما درجهت نوسازی در سطح سیاسی ناکام ماند.» [5]

برخی ازمحققان برآنندکه: «علت اصلی واساس قیام مردم این بود که شاه نسبت به نابودی ارزشهای مسلط جامعه آنها که از مذهب و آئین آنها سرچشمه گرفته بود،قیام کرده و به همین دلیل بود که با جریحه دارشدن احساسات مذهبی امت مسلمان ایران،دیگرمجالی برای صبروتحمل وشکیبایی در مقابل سایرناملایمات اجتماعی و اقتصادی وجود نداشت.» [6]

پاره ای دیگراز تئوری پردازان انقلاب اسلامی ایران درتعیین عامل اصلی سقوط و شکست رژیم شاه  می نویسند: «اگر ما به جستجوی علل و عواملی که خارج ازماهیت انقلاب اسلامی وآرمان ها و ریشه های تاریخی آن است بپردازیم، تنها عاملی که به عنوان علت اصلی و عامل اول می توان از جریان انقلاب،ازتولد تا پیروزی آن استنباط نمود،اعمال سیاست اسلام زدایی توسط شاه بود که ادامه رژیم خود را به منظورهرچه بیشترجلب نمودن حمایت خارجی وتحکیم هر چه عمیق تر سلطنت و دیکتاتوری در داخل کشور، درگروآن می دید.[7]

5- تئوری دیگربرجامعیت اسلام تأکید می کند و نقش تعالیم اسلام را در پیدایش انقلاب اسلامی ایران پر رنگ ترمی نماید. استاد مطهری چنین عقیده ای را ابراز می کند ودر تفسیراسلامی بودن، معنایی اعم ازمعنویت درج می کند ونوعی جامعیت از دین اسلامی را که متضمن مسایل اقتصادی، سیاسی و اجتماعی است ارایه می نماید وحریت وآزادی،عدالت،نبودن تبعیضهای اجتماعی و شکاف های طبقاتی را درمتن تعلیمات اسلامی قرارمی دهد.استاد درادامه می فرماید:راز موفقیت نهضت ما نیز در این بوده است که نه تنها به عامل معنویت تکیه داشته بلکه آندوعامل دیگرمادی وسیاسی را نیز با اسلامی کردن محتوای آنها،درخود قرارداده است.فی المثل، مبارزه برای پرکردن شکافهای طبقاتی،ازتعالیم اسلامی محسوب می شود، اما این مبارزه با معنویتی عمیق توام وهمراه است.از سوی دیگرروح آزادی خواهی و حریت در تمام دستورات اسلامی به چشم می خورد.[8]

تفسیرجامع نگرانه از دین اسلام وتبیین ابعاد مختلف اجتماعی،سیاسی وفرهنگی آن مهمترین تلاش علمی اندیشوران ومتفکران معاصرهمچون علامه طباطبایی، شهید مطهری ودکتر شریعتی بود که منشأشکل گیری انقلاب اسلامی ایران شد.

منابع:

1-یرواند، آبراهامیان (1379)، ایران بین دو انقلاب، ترجمه کاظم فیروزمند و دیگران، چ3 ، تهران ، مرکز.

2- محمدی، منوجهر( 1370)،  تحلیلی برانقلاب اسلامی ایران ، چاپ سوم، امیرکبیر،تهران .

3-عمید زنجانی،عباسعلی(1368)، انقلاب اسلامی و ریشه های آن، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ دوم، تهران.

4- هادیان، ناصر، اهمیت دیدگاه اسکاچپول و ایدئولوژی و رهبری درانقلاب اسلامی ایران، مجله متین، شماره 1.  

5- پارسونز، آنتونی (1363) ،  غرور و سقوط...ترجمه: دکتر منوچهر راستین، هفته، تهران .

6- آر.کدی،  نیکی،  ریشه های انقلاب ایران ، ترجمه: دکتر عبد الرحیم گواهی. دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

7- رهدار، احمد، شرق شناسی نوین و انقلاب اسلامی، انقلاب اسلامی ایران: چالشی برتئوری های سخت گرا، مجله آموزه ، شماره 7 .

8-اسکاچپل ، تدا، ( 1376) ، دولت ها وانقلاب های اجتماعی ، ترجمه :  سید مجید روئین تن ، سروش، تهران.

9- نامدار، مظفر، امام خمینی (ره)، انقلاب اسلامی و شالوده شکنی سیطره گفتمان های رسمی در حوزه سیاست ، مجله 15 خرداد ، شماره 2.  

10-  افشار، اسدالله (1391) ، ضرورت تأمل وبازنگري درتئوري هاي انقلاب، سفيراردهال ، تهران .

پی‌نوشت:

[1] - هادیان ، ناصر، اهمیت دیدگاه اسکاچپول و ایدئولوژی و رهبری درانقلاب اسلامی ایران ، مجله متین، شماره 1.

[2] - عمید زنجانی، عباسعلی(1368)، انقلاب اسلامی و ریشه های آن، ص 572، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ دوم، تهران .

[3] - پارسونز، آنتونی ، (1363) ،  غرور و سقوط...ترجمه : دکتر منوچهر راستین، انتشارات هفته ، تهران .

[4] - آر.کدی ،  نیکی ،  ریشه های انقلاب ایران ، ترجمه : دکتر عبد الرحیم گواهی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، صص 177 و 148 و 111 و 102.

[5] - همان.

[6] - یرواند ، آبراهامیان (1379) ، ایران بین دو انقلاب ، ترجمه کاظم فیروزمند و دیگران، چ3 ، ص 427،  تهران ، مرکز.

[7] - محمدی ، منوجهر ( 1370) ،  تحلیلی برانقلاب اسلامی ایران ، ص 88 ، چاپ سوم ، امیرکبیر، تهران .

[8] - عمید زنجانی،عباسعلی(1368)، انقلاب اسلامی و ریشه های آن، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ دوم،تهران.   .

دکتر اسدالله افشار

• دکتر اسدالله افشار

• انقلاب اسلامی

• اسلام

• ماهیت انقلاب اسلامی ایران

• انقلاب اسلامی ایران

• عدالت

• وآزادی

• استاد مطهری

• شاه

• انقلاب