حقیقت شب قدر

پايگاه خبري تحليلي «نيک رو»،

دوش وقت سحر از غصه نجاتم دادند

و اندر آن ظلمت شب آب حیاتم دادند

چه مبارک سحری بود و چه فرخنده شبی

آن شب قدر که این تازه براتم دادند

دوباره حلاوت وصل روح پاک عاشقی رسید؛ یعنی تبلور« و نفخت فیه من روحی»[1] درکالبد خاکی. رمضان؛ یعنی گشودن سجاده بندگی درخراب آباد فراق و هجران و یافتن ندای ملکوتی «ادعونی استجب لکم». رمضان؛ یعنی پس ازدویدن در سراب ها و یافتن تباهی ها؛ رسیدن به حلقه مفقود مدارمهربانی ویافتن انعکاس ندای مستجاب شده ما به سوی ما. دوباره با کوله باری از نیازآمده ایم که جرعه ای ازآغوش گرم مناجاتت را به دل ناآرام ما بچشانی و تصویرشیرینی مقام وصال را به کام افکار و اعمال ما در شب های قدرت نشان دهی. ما آمده ایم تا میهمان لحظه های سبز بی خویشتن شویم.

شب قدر[2]، یکی از شب های ماه رمضان، شب نزول قرآن، تقدیر امور، بخشش گناهان است که از هزار ماه برتر می باشد. شب قدر زیباترین شب آفرینش است که سرنوشت زمینیان و آسمانیان به هم گره می خورد و ملائک در این شب نور و سلام و عشق به زمین می آورند.

شب قدر[3] شبى است که در طول سال، شبى به خوبى‏ و فضلیت آن یافت نمی ‏شود. شب قدر، پر ارج ترین و پر رمز و رازترین شب ها در گردونه زمان است که قلم ها در وصفش ناتوان و زبان ها از توصیفش قاصرند و عقل در فهم آن مبهوت و متحیر می ماند. شبی که به فرموده امام صادق علیه السلام قلب رمضان به شمار می‌آید.

در شب قدر ار صبوحی کرده ام عیبم مکن

سرخوش آمد یار و جامی بر کنار طاق بود

شعر حافظ در زمان آدم اندر باغ خلد

دفتر نسرین و گل را زینت اوراق بود

شب قدر یکی از شب‌های با فضیلت است که اعمال عبادی آن در فقه بحث شده است. یکی از الطاف و موهبت‌های ویژه خداوند در ماه رمضان شب قدر است. چنانکه پیامبراکرم (ص) فرموده‌اند: «خداوند از روزها،  جمعه و از ماه ها، ماه رمضان و از شب ها، شب قدر را برای خود اختیار کرده است».[4]

شب قدر اوج معنویت و عبادت ماه مبارک رمضان است. شبی که قرآن؛ کلام خداوند در آن نازل شده است و مقدرات زندگی بشر تا شب قدر آینده در آن تعیین می‌شود.  امام صادق (ع) در این‌باره می‌فرمایند:«ابتدای سال، شب قدر است، در آن شب آنچه از این سال تا سال آینده انجام خواهد گرفت، نوشته می‌شود».[5]

شب قدر است و طی شد نامه ی هجر

سلام فیه حتی مطلع الفجر

شب قدر، قلب رمضان

شب قدر، بزرگ‏ترین، شریف‏ترین، پرارج‏ترین وپررمز و رازترینِ شب‏ها درچرخه زمان است. به راستی که سخن گفتن درباره این شب مبارک، بسیار مشکل است.کدام خامه است که در وصف این شب نشکند و کدام لسان است که در توصیف این شب قاصر نگردد و کدام عقل و تدبیراست که در فهم آن مبهوت و متحیرنماند؛ شبی که به فرموده حضرت امام صادق (ع)، قلب ماه رمضان، به شمار می‏آید. این چه شب عزیزی است که دل عاشقان و سالکان کوی دوست را ربوده و آنان را، به راستی چنان مست و از خود بی خود کرده که یارای سخن گفتن درموردش را ندارند،دهانشان رادوخته وسکوت را پیشه آنان ساخته است.

عظمت شب قدر

در مورد عظمت شب قدر همین قدر بس که خداوند سوره‌ای در خصوص این شب نازل فرموده و در این سوره خطاب به پیامبرش می‌فرماید: «وما ادریک ما لیلة القدر؛  و تو چه می‌دانی که شب قدر چیست؟»

آنگاه خداوند بدون فاصله به عظمت و بزرگی آن شب اشاره کرده و می‌فرماید: «لیله القدر خیر من الف. شهر؛

شب قدر از هزار ماه بهتر است.»این نوع تعبیرنشانۀ عظمت،منزلت واهمیت شب قدراست که نشان می‌دهد،حتی پیامبر اکرم (ص) قبل از نزول این آیات به آن واقف نبوده است.

شخصی خدمت امام باقر (علیه‌السّلام) عرض کرد: مراد از اینکه شب قدر بهتر از هزار ماه است، چیست؟ ایشان فرمودند: «والعمل الصالح فی‌ها من الصلاه والزکاه وانواع الخیر خیر من الف. شهر لیس فی‌ها لیله القدر» کار شایسته‌ای مانند نماز،  زکات و انواع خوبی‌ها در آن شب برتر از هرکار شایسته‌ای است که در مدت هزار ماه که شب قدر در آن نیست انجام شود.

آنگونه که از آیات و روایات برمی آید، این شب شبی عزیز و مقدس است که در آن تمامی قرآن یکجا بر پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نازل شد. شبی که ملائکه و روح به اذن پروردگار برای تقدیر هر کاری نازل می‌شوند. شب قدر شب سلام و رحمت است. شبی است مملو از سلامتی توأم با رحمت، درود و ایمنی.  امام سجاد (علیه‌السّلام)‌ می‌فرمایند: «شب قدر شب سلام و درود فرشتگان است، شبی که برکت و خیر آن تا دمیدن صبح برای بندگان مخلص او پیوسته و برقرار است.»[6]

تأملي برمفهوم شب قدر

شب قدر موجب برکت ماه رمضان گردیده است.«لیله القدر»شبی است که قرآن درآن نازل شده است وظاهراً مرادازقدر،تقدیرواندازه گیری است؛چراکه خدای تعالی درآن شب حوادث یک سال بنده خود رارقم می زند وزندگی ومرگ،رزق وسعادت، شقاوت وچیزهایی ازاین قبیل رامقدر می سازد. در این شب، سرنوشت افراد و جوامع و هرآنچه با سرنوشت انسان ها ارتباط دارد، براساس حکمت و مصلحت رقم           می خورد.

ازحضرت امام رضا(ع) روایت شده که: این شب را لیله القدر نامیده‌اند، چون آن چه مربوط به سال است، از قبیل خوبی، بدی، زیان، سود، روزی (معیشت) و مرگ و ولادت در آن شب اندازه گیری می شود. امام صادق(ع)، خطاب به (ابوبصیر) فرمودند: «ای ابومحمد، در شب قدر، حاجیان مشخص شده و پیشامدها و مرگ ها و روزی ها و آنچه مربوط به آن سال است تا سال آینده (شب قدردیگر) رقم  می خورد؛ پس آن را در شب بیست ویکم و بیست وسوم ماه جست وجو کن. البته این که خداوند برپایه حکمت ومصلحت، تقدیرامور می فرماید، به شایستگی وظرفیت وحال افراد وجوامع بستگی دارد.»

مرحوم طبرسی گوید: ازآن رواین شب را، قدرگفته اند که دارای شرف وپایه ای بلند وشأنی عظیم است مثل این که گویند مرددارای قدریعنی دارای شرف ومنزلت است چنان که درقرآن آمده است:«و ما قدرالله حق قدره» یعنی عظمت وشأن خدا را آن گونه که باید به جا نیاورند. ابوبکروراق گوید: آن شب را قدرگویند ازاین روکه انسانها با زنده داشتن آن به قدرومنزلت می رسند.گروهی گفته اند: شب قدر است چون کتابی گرانبها برپیامبری بلندمرتبه و گرامی، برای امتی بلندپایه نازل شده است. از دیگر معانی «قدر» ضیق و تنگی است.این شب را ازآن روقدر گفته اند که زمین به واسطه کثرت فرود فرشتگان درآن شب، تنگ می شود. زمین دراین شب، سرشارازفرشتگانی است که تاسپیده دم،هم صدا با زمینیان به احیای آن (شب) می پردازند وبه وظایف خویش می رسند.

محمدبن مسلم ازامام باقر(ع) ازعلامت لیله القدر پرسید. امام(ع) فرمودند:علامت لیله القدراین است که بوی خوشی ازآن پخش می شود، اگردرسرمای زمستان باشد گرم وملایم می گردد واگرلیله القدر در گرمای تابستان باشد خنک ومعتدل ونیکو است.

امام موسی کاظم(ع)درهمین باره می فرمایند:«خدایا می خواهم به تونزدیک شوم، فرمود:قرب من از آن کسی است که شب قدربیدارشود، گفت:خداوندارحمتت را می خواهم، فرمود:رحمتم ازآن کسی است که درشب قدربه مسکینان رحمت کند، گفت:خداوندا جوازگذشتن ازصراط راازتومی خواهم، فرمود: ن،ازآن کسی است که درشب قدرصدقه‌ای بدهد. گفت خداونداازدرختان بهشت و از میوه هایش می خواهم، فرمود: آنها از آن کسی است که درشب قدرتسبیحش را انجام دهد،گفت: خداوندا رهایی ازجهنم را می خواهم، فرمود:آن،ازآن کسی است که درشب قدراستغفارکند،گفت: خداوندا خشنودی تورا می خواهم، فرمود: خشنودی من ازآن کسی است که درشب قدردورکعت نماز بگزارد».

حضرت علی(ع) فرمود: فاطمه(س) نمی گذاشت کسی ازاهل خانه درشبهای قدربه خواب رود، به آنان غذای کم می دادوازروزقبل برای احیای شب قدرآماده می شد ومی فرمود: محروم کسی است که از برکات این شب محروم شود.

قدر، باران رحمتی است که درجویبارهرفرد و هرجمع به اندازه اوجاری است. شخصیت افراد به گونه ای شکل گرفته که بعضی ازآنان توان پذیرش جریان رودی وسیع از رحمت و برکت قدر را دارند و برخی دیگر، زمینه کمتری برای جذب رحمت و عنایت دارند. برخی هیچ گونه آمادگی ندارند تا آنجا که زمینه وجودشان چون سنگی سخت و نفوذناپذیراست.حقیقت شب قدر از نوع حقایق قرآنی است و همان طورکه قرآن شفا و درمان است، شب قدر نیزاین گونه است.[7]

لیله القدر است و من نامه سیاهم ربّنا

کن عنایت بار اِلها سائل این خانه را

این منم در میزنم بگشا در کاشانه را

گسترده‏ترین سفره رحمت در بهترین شب سال

شب قدر،گسترده‏ترین سفره رحمت وپرنعمت‏ترین مائده لطف خداست. شب قدر، شب گشودن سفره دل و ریختن اشک نیاز و فصل گریستن چون ابربهاردرآستان آفریدگارغفّار است. در شب قدر، رو به روی آینه محاسبه می‏نشینیم و چهره جان را بی غبار می‏بینیم و با باران اشک، دل را در سحررحمت و مغفرت شست و شوی می‏دهیم. شب قدر، فرصتی است تا چهره دل را باآب توبه بشوییم و پاک‏ترگردیم و به فطرت بی‏عیب خویش برگردیم.

رمضان، موعد عروج است و شب قدر، میعاد بیداران و معراج شب زنده‏داران. شب قدر، شب احیای خویش با دم مسیحایی دعاست. شب قدر، برای آن است که قدرخویش را بشناسیم، تقدیرخویش رارقم زنیم، قدرت اراده وانتخاب رابیازماییم وخویشتنِ جدید را با قلم توبه وجوهر اشک، ترسیم کنیم.حیف اگردر شب قدر، قدرِخود نشناسیم!

  گویند کریم اسـت و گنه می‌بخشد

 گیرم کـه ببخشد زِخجالت چـه کنم

یا رب زِ تـو امروز عطا می طلبم

هشیاری و بخشش خطا می طلبم

مقبولی روزه و نماز و طاعات

از درگه لطفت بـه دعا می طلبم

زبان الکن است اما چه بگویم  از لطف مهرتابان که شب قدر شب تجلی میعاد انسان با خداوند و از خود جدا شدن و غرق در دریای رحمت و محبت و مهربانی خدا شدن است.

علت مخفی بودن شب قدر

بدون تردید رمضان هرسال، یک شب قدردردل خود پنهان دارد و برای ما معلوم نیست که این دُرّ گران‏بها، در صدف کدام شب پرارج نهفته شده است. به راستی علت این مخفی کاری چیست؟ حضرت علی علیه‏السلام فرمودند: «به یقین می‏گویم که خداوندآن شب را به خاطر توجه بیشتر به شما، مخفی نگه داشته است؛ زیرا اگر آن شب را برای شما آشکار و معیّن می‏کرد، فقط به دنبال اعمال و فضیلت‏های آن شب می‏رفتید و شب‏های دیگر را فراموش می‏کردید».[8]

شب قدر تا قیام قیامت باقی است

بعضی، عقیده دارندکه شب قدر، مختص زمان و روزگار پیامبر (ص) است و از میان رفته، و دیگر شب قدری نخواهیم داشت، اما چنین نیست و همه یاران پیامبر و عالمان مسلمان، معتقدند که شب قدر،تا قیام قیامت باقی است.ازابوذر غفاری نقل است که گفت: به پیامبرخدا (ص) گفتم: ای پیامبر،آیا شب قدر و نزول فرشتگان درآن شب، تنها در زمان پیامبران وجود دارد و چون پیامبران از دنیا رفتند، دیگرشب قدری نیست، فرمودند: «نه،بلکه شب قدر،تا قیامت وجود دارد».[9]

آداب شب قدر

امور ذیل در شب قدر مستحب است: غسل کردن در آغاز شبهاى نوزده، بیست و یک و بیست و سوم و نیز در آخر شب بیست و سوم؛ احیا و شب زنده داری به عبادت، بسیار دعا کردنو بسیار تلاوت کردن قرآن؛  زیارت امام حسین (علیه السّلام).  خواندن سوره هاى عنکبوت و روم و هزار بار سوره قدر در شب بیست و سوم.]از اعمال و دعا‌های مخصوص این شب می‌توان به اختصار به موارد زیر اشاره کرد:

۱- غسل کردن به نیت تقرب به درگاه الهی و برای انجام عبادت؛

۲- احیاء و شب زنده داری با عبادت، دعا و توسل؛

۳- تلاوت قرآن و تفکر و تدبر در معانی آن به هر مقدار ممکن و سفارش بر خواندن سوره‌های روم، عنکبوت،  یس و دخان؛

۴- توبه و استغفار فراوان؛

۵- خواندن ادعیه وارده همچون جوشن کبیر؛

۶- خواندن نماز‌های وارده بالاخص نماز قضا؛

۷- صدقه دادن؛

۸- قرآن بر سر گرفتن و توسل و تمسک به اهل بیت (علیه‌السّلام) و اعمال دیگری که این مختصر مجال بازگوئی همه آن‌ها را ندارد.[10]

شب قدر است امشب مست مستم‌ ای خدا با تو

شدم تا مست دانستم كه هستم ای خدا با تو

در این خلوت تو من یا من تو، انصاف از تو می‌خواهم

تو با من مست یا من مست هستم ای خدا با تو

خواه از من كه هرگز راه عقل و عافیت پویم

كه من دیوانه از روز الستم ای خدا با تو

دویدم سال‌‌ها اما به دور افتادم از كویت

چو افتادم ز پا در خود نشستم ای خدا با تو

سر از خاك زمین تا برگرفتم عشق ورزیدم

ولی آزاد از هر بند و بستم ای خدا با تو

تو هر جا جلوه كردی من تو را دیدم پرستیدم

به هر صورت جمالی می‌پرستم ای خدا با تو

التماس دعا

منابع:

1- آیا شب قدر با اختیار سازگاری دارد؟، سید سعید لواسانی،پرسمان ،آذر1381، شماره 3 .

2- شبی چون صبح نورانی، محمدرضا حکیمی،امان، مهر و آبان 1386، شماره 7 .  

3- شب قدر، عباس محمدی، اشارات، مهر 1385، شماره 89 .

4- شب برترازهزارماه، محمد علی ندائی، روزنامه خراسان، 7 شهریورماه ۱۳۸۹.

5- على کریمى، آیین روزه دارى، قم، مهر استوار، بى تا.

پی‌نوشت:

[1] - فَإِذَا سَوَّيْتُهُ وَنَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي فَقَعُوا لَهُ سَاجِدِينَ: پس آن گاه که او را به خلقت کامل بیاراستم و از روح خود در او بدمیدم بر او به سجده در افتید.  ( سوره ص / 72) مراد از «نَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي» آن نيست كه چيزى از خدا جدا شده و به انسان ملحق شده باشد، بلكه منظور بيانِ منشأ و ريشه‌ى روح انسان است كه از عالم بالاست، نه عالم خاكى. از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل شده كه فرمود: خداوند آدم را آفريد و ما اهل بيت را در نسل او قرار داد و به خاطر كرامت ما فرمان سجده صادر كرد، پس مسجود قرار گرفتن آدم، براى خداوند عبوديّت بود و براى آدم احترام، زيرا ما در صلب او بوديم! (تفسير احسن الحديث، سید علی اکبر قرشی، ج9، ص211)  

[2] - علت نام گذارى این شب به شب قدر یا به جهت تقدیر امور سالانه، از خیر و شر،  عمر و روزى و غیر آن در این شب است، یا شرافت و منزلت ویژه آن و یا تنگ شدن زمین به جهت فرود آمدن انبوه فرشتگاندر زمین.

قدر بنابر احتمال نخست به معناى تقدیر و اندازه گیرى یا حکم، و بنابر احتمال دوم، به معناى شرافت و بزرگى و بنابر احتمال سوم به معناى تنگ شدن است. البته احتمال نخست، بر حسب روایات و مناسبت با برترى این شب بر هزار شب به واقع نزدیک‌تر است.  از احکام مرتبط با عنوان یاد شده در باب طهارت و صلات سخن گفته‌اند.

[3] - برای «قدر» معانی چندی ذکر شده است که می‌تواند وجه تسمیه شب قدر باشد که از میان این معانی، معنی اول از همه مناسب‌تر و معروف‌تر است:

۱- قدر به معنای اندازه و مقدار است. همانطور که در قرآن کریم آمده است: «قد جعل الله لکل شیء قدرا؛ خداوند برای هر چیزی اندازه‌ای تعیین کرده است.»

آنچه از روایات و آیات برمی آید این است که شب قدر را از این‌رو قدر نامند که جمیع مقدرات بندگان در تمام سال در آن شب تعیین می‌شود. همچنین خداوند می‌فرماید: «انا انزلناه فی لیلة مبارکة انا کنا منذرین فی‌ها یفرق کل امر حکیم؛ ما قرآن را در شبی پربرکت نازل کردیم. ما همواره انذار کننده بودیم. در آن شب که هر امری بر اساس حکمت خداوندی تدبیر، تعیین و جدا می‌گردد.»

مطابق این معنا شب قدر مختص به یک شب در یک سال مشخص نیست، بلکه در هر سال شب قدری وجود دارد.

۲- شب قدر یعنی شب بزرگ و با عظمت؛ در قرآن کریم قدر به معنی منزلت و بزرگی خدا است.

«ما قدروا الله حق قدره؛ آنان عظمت خدا را نشناختند.»

۳- قدر به معنای تنگی نیز آمده است؛ «ومن قدر علیه رزقه فلینفق مما آتاه الله؛ و آن‌ها که تنگدستند، از آنچه که خدا به آن‌ها داده انفاق نمایند.»

۴- قدر به معنی با ارزش و پرقیمت؛ کسی که این شب را احیاء بدارد، صاحب قدر و مقام و منزلت می‌شود. شبی است که قرآن با تمام قدر و منزلتش بر رسول والامقام به وسیله فرشته صاحب قدر نازل گردید. شبی است که مقدر شده قرآن در آن نازل گردد.

[4] - شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۷، ص۲۶۲.

[5] - محمدی ری شهری؛ محمد. مراقبات ماه مبارک رمضان، ص۳۵۷.

[6] - سایت تابناک.

[7] - عبداللهی؛ رضوان. شب های بیداری. روزنامه همشهری: 30 مهر ماه  ۱۳۸۴.

[8] - سوری؛ محمود. قلب رمضان. ماهنامه گلبرگ: شماره 56.

[9] - همان.

[10] - فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (علیهم‌السلام)، ج‌۴. وفا، جعفر، حبل المتین، سال اول، تابستان ۱۳۹۱ «ویژه نامه ماه رمضان». سایت تابناک.

دکتر اسدالله افشار

• دکتر اسدالله افشار

• شب قدر

• رمضان

• عظمت شب قدر

• ماه رمضان

• لیله القدر

• بهترین شب سال

• مخفی بودن شب قدر

• آداب شب قدر