موضوع سوء مصرف مواد مخدر و راهبردهای پیشگیری

پايگاه خبري تحليلي «نيک رو»،

اشاره:

اعتیاد به مواد مخدر یکی ازمعضلات اساسی جوامع امروزی بوده که عوامل مختلفی به خصوص عوامل بیرونی بر آن مؤثراست. بنابراین دولت ها باید به دنبال ارائه راهکارهای پیشگیرانه نسبت به این مسئله باشند تا بتوانند آسیب های ناشی از آن را به حداقل برسانند.  

سوءمصرف مواد مخدر به عنوان یکی از مشکلات اجتماعی جدی، اثرات منفی بسیاری بر روی سلامت، اقتصاد و امنیت جامعه دارد. بنابراین، پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر از اهمیت بالایی برخوردار است.

اثرات سوء مصرف مواد مخدر بر سلامت شامل بیماری‌های جسمی و روانی است که می‌تواند به طور مستقیم و غیرمستقیم منجر به مرگ و میر شود. این اثرات شامل بیماری‌های قلبی، سرطان، اختلالات عصبی، کاهش حافظه، افزایش اضطراب و افسردگی و بی‌اعتمادی به دیگران است.

علاوه بر اثرات سلامتی، سوء مصرف مواد مخدر اثرات اقتصادی و اجتماعی هم دارد. این اثرات شامل کاهش عملکرد شغلی، افزایش هزینه‌های درمانی، افزایش جرایم رانندگی، بیکاری و فقر است.

بنابراین، پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر در هر جامعه‌ای به عنوان یک وظیفه اجتماعی و بهداشتی بسیار مهم است. این پیشگیری می‌تواند از طریق برنامه‌های آموزشی، ترویج فرهنگ سالم و سازماندهی کارمندان در محیط کار انجام شود. همچنین، تدابیری مانند قانونگذاری، مبارزه با قاچاق موادمخدر و اجرای حکم‌های قضایی می‌تواند در کاهش سوء مصرف مواد مخدر مؤثر باشد.

موضوع سوء مصرف موادمخدر؛ یک مشکل اساسی در سطح ملی و بین‌المللی

موضوع سوء مصرف مواد به عنوان یک مشکل اساسی در سطح ملی و بین‌المللی توجه بسیاری از مراکز عملی و پژوهشی را به خود جلب کرده است. صرف نظر از پیامدهای منفی اقتصادی این مشکل، معمولاً سوء مصرف مواد با بسیاری از مشکلات اجتماعی و در نهایت اختلالات روانی ارتباط می‌یابد.

در سنین نوجوانی سوء مصرف مواد با بسیاری از پدیده‌های نامطلوب دیگر نظیر کاهش فرصت‌های آموزشی، ناتمام گذاشتن دوره‌های مرسوم آموزشی و بی ثباتی شغلی رابطه دارد. همچنین سوء مصرف مواد در نوجوانی احتمال ازدواج های زودرس و داشتن فرزند را در سنین پایین افزایش داده و احتمال وقوع رفتارهای مجرمانه[1]را افزایش می‌دهد.[2]  

متأسفانه دسترسی به موادمخدربسیارسهل است ویافته‌های پژوهشی نشان می‌دهدکه درسطوح مختلف، استفاده ازمواد مخدررو به افزایش است. برای مثال نتیجه یک پیمایش ملی[3] از دانش‌آموزان دوره متوسطه درآمریکا نشان می‌دهد که بیش از۳۱ درصد از دانش‌آموزان طی سال گذشته از مواد قاچاق استفاده کرده‌اند. همچنین نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که بیش از 9/42 درصد از این دانش‌آموزان در طول زندگی خود از این گونه مواد استفاده کرده‌اند.

مشکل سوء مصرف مواد مخدر در کشور ما

علی رغم آن که وضعیت کشور ما در خصوص استفاده از مواد مخدر حتی قابل مقایسه با کشورهای پیشرفته نیست و ارقام گزارش شده به وسیله مراکزذیربط وضعیت را وخیم تر گزارش می‌کند، با این حال سرمایه گذاری اصلی در بخش مقابله با واردات و عرضه مواد مخدر است. با وجود مصرف سالانه میلیاردها ریال در امر مبارزه با مواد مخدر - ضمن آن که ضرورت این مبارزه را نمی‌توان نفی کرد - مشکل سوء مصرف مواد مخدر در کشور ما همچنان، حل نشدنی باقی مانده است. بخشی از این مشکل در راهبرد اساسی برخورد با پدیده اعتیاد است. به نظر می‌رسد ضروری است سایر ابعاد مبارزه با مصرف مواد مخدر، به ویژه کاهش تقاضا در اولویت قرار گیرد. بدین ترتیب توجه بیشتری به پیشگیری به عنوان یک اصل اساسی می‌تواند به مبارزه فراگیر علیه اعتیاد و مصرف مواد مخدر یاری رساند. علاوه بر آن چه گفته شد، کوشش‌های انجام شده برای سازماندهی برنامه‌های درمانی متأسفانه بسیار پرهزینه است و علاوه بر مشکل بودن، بر اساس نتایج پژوهش‌های انجام شده کاملا موفقیت آمیز نیستند و غالباً به صورت متوسط نتیجه بخش بوده است.[4]  

با این توصیف، جای تعجب نخواهد بود اگر هم اینک در سطح جهان تمایل به پیشگیری از وقوع اعتیاد در مراحل اولیه و نخست آن، توجه همه مسئولان را به خود جلب کرده است. این برنامه‌ها، کودکان و نوجوانان را هدف خود انتخاب کرده و به اشکال گوناگونی اجرا می‌شود. در برنامه‌های پیشگیرانه محیط های آموزش عمومی، روی آوردهای کاربردی در مدرسه، وضع قوانین مناسب برای محدود کردن دسترسی به مواد و استفاده از آن را پوشش می‌دهد.

نظریه‌های مهم در سوء مصرف مواد مخدر

تئوری‌های فرهنگی، تئوری‌های طرح‌ریزی شغلی و تئوری‌های روانی-اجتماعی سه نظریه مهم در بررسی سوء مصرف مواد هستند.

1- تئوری‌های فرهنگی: این نظریه بر این ایده تأکید دارد که فرهنگ و ارزش‌های مردم می‌تواند در شکل‌گیری الگوی مصرف مواد تأثیرگذار باشد. به عنوان مثال، در فرهنگ‌هایی که مصرف الکل یا سایر مواد مخدر در آن‌ها مورد قبول است، سوء مصرف این مواد نسبتاً رایج تر است. در این نظریه به محیط خانواده، محیط دوستان و محیط کار نیز تأکید شده است.

2- تئوری‌های طرح‌ریزی شغلی: این نظریه بر این ایده تأکید دارد که محیط کار می‌تواند در الگوی مصرف مواد تأثیرگذار باشد. در صورتی که محیط کار فشارهای زیادی بر کارمندان داشته باشد و احساس استرس و نارضایتی کارمندان را به دنبال داشته باشد، احتمال سوء مصرف مواد در این محیط بالاتر است. به همین دلیل، ارائه خدمات کارمندیاری یا EAP و طرح‌ریزی مناسب برای کاهش استرس و فشارهای شغلی می‌تواند مؤثر باشد.

3-تئوری‌های روانی-اجتماعی: این نظریه بر این ایده تأکید دارد که سوء مصرف مواد می‌تواند به عنوان یک رفتار فرار از واقعیت و از دست دادن کنترل در برابر زندگی دیده شود. برای مثال، افرادی که با مشکلات روانی مثل افسردگی و اضطراب مواجه هستند، ممکن است به مصرف مواد روی بیاورند.

عمومی ترین راهبردهای پیشگیری

1- اطلاع رسانی مداوم

یکی از عمومی ترین راهبردهای پیشگیری، دربرگیرنده اطلاع رسانی مداوم در خصوص پیامدهای قانونی و اجتماعی مصرف مواد مخدر و تأثیر آن در سلامتی است. این راهبرد دارای این مفروضه اساسی است که استفاده از مواد مخدر، محصول یک انتخاب عقلانی است و افرادی که از مواد مخدر استفاده می‌کنند، اطلاعات کافی در خصوص ابعاد و پیامدهای مواد مخدر ندارند. در صورتی که از این مسأله به فقر اطلاعاتی در زمینه مواد مخدر تعبیر شود، طبیعی ترین راه حل، دادن اطلاعات کافی در خصوص مواد مخدر خواهد بود. در این صورت، این انتظار طبیعی خواهد بود که نوجوانان با دستیابی به اطلاعات، به صورت منطقی  برای عدم مصرف مواد تصمیم خواهند گرفت. این دیدگاه تا سال‌های نخستین دهه نود به وسیله مراکز مختلف پیشگیری حمایت شده است.

2- پیشنهاد برنامه‌های جانشین

 روی آورد دیگری که در بحث پیشگیری از سوء مصرف مواد مطرح شده است، برنامه‌های جانشین را پیشنهاد می‌کند. برنامه‌هایی که در نهایت به نوعی آموزش‌های عاطفی  را به دنبال دارد. در آموزش‌های عاطفی کو شش می‌شود که فرد از نظر هیجانی تحول یافته و احساسش در بُعد حرمت خود رشد یابد. پژوهش‌های متعدد انجام شده و نیز تحقیقاتی که به صورت فراتحلیلی به انجام رسیده است، نشان می‌دهد که این راهبرد نیز چندان مؤثر نیست.[5]  

3- آموزش مهارت‌های زندگی

تحقیقات انجام شده در این زمینه نشان می‌دهد که اجرای برنامه‌های مطروحه منجر به کاهش میزان اعتیاد نشده است. با این توصیف به نظر می‌رسد که ضروری است تا راهبردهای کارآمدتری برای پیشگیری از سوء مصرف مواد طراحی و آزمون شود. اغلب روی آوردهای امید بخش در پیشگیری از سوء مصرف مواد با توجه به شواهد در دسترس، روش‌هایی است که عوامل روانی - اجتماعی را هدف گرفته و برای کاهش سوء مصرف مواد به کار می‌رود.

 یکی از این برنامه‌ها، آموزش مهارت‌های زندگی نامیده شده است. اما گاهی برای طراحی یک الگوی مؤثر پیشگیرانه، ضروری است تا جنبه‌های على سوء مصرف مواد برای نخستین مصرف، چگونگی تحول آن در طول زمان، تعیین[6] کننده ‌های  سبب شناختی[7]  آن و در نهایت مسیرهای علی[8]  سوء مصرف به خوبی تبیین شود. این بررسی همه جانبه امکان آن را فراهم خواهد ساخت تا با دقت بیشتری برنامه‌های پیشگیرانه اجرا و نتایج با واقع بینی بیشتری ارزیابی شود.

نخستین مراحل مقدماتی استفاده از مواد مخدر

نخستین مراحل مقدماتی استفاده از مواد مخدر، معمولاً در نخستین سال‌های نوجوانی آغاز می‌شود. ستاد مبارزه با مواد مخدر، سن آغاز مصرف مواد مخدر را بین ۱۲ و ۱۵ سالگی اعلام کرده است.

تحقیقات متعدد در این زمینه نشان می‌دهد که مصرف مواد مخدر معمولاً پس از مصرف سیگار و در کشورهای خارجی معمولاً با استفاده از الكل آغاز می‌شود. در گام دیگر در کشورهای خارجی معمولاً سوء مصرف با ماری جوانا ادامه می‌یابد و در ایران استفاده از حشیش و تریاک مرسوم تر است.

درتداوم مصرف این مواد در نهایت انواع موادمخدر غیرقانونی که جنبه‌های تحریک کننده[9]،مخدر[10]،          توهم زا[11] دارند، مصرف می‌شوند. معمولاً چگونگی استفاده از این مواد و تقدم یا تأخیر مصرف آن وابسته به میزان در دسترس بودن این گونه مواد است و بدین ترتیب برای تحول وابستگی به مواد می‌توان بر نقش عوامل اجتماعی که تعیین کننده میزان دسترسی به مواد است تأکید کرد. معمولاً از سیگار، الكل و ماری جوانا به عنوان دروازه‌های سوء مصرف مواد یاد می‌شود.

دونکته مهم

 نکته اول ) در مراحل اولیه مصرف مواد، مصرف مواد به صورت منظم نیست و فرد به صورت نامنظم از یک یا چند ماده مخدر استفاده می‌کند، اما بتدریج با افزایش میزان ارتباطش استفاده از آن شکل منظم تری به خود گرفته بیش از یک نوع از مواد استفاده می‌کند. مثلا سیگار، الکل و ماری جوانا همراه با یکدیگر و در یک زمان مورد استفاده قرار می‌گیرد. اگر چه استفاده‌های نامنظم از مواد قادر به ایجاد آثار تخریبی بر روابط اجتماعی، شغل و تحصیلات نیست، بتدریج با ایجاد وابستگی بیشتر و استفاده منظم از مواد مخدر، آثار تخریبی آن در شغل و تحصیلات و روابط اجتماعی آشکار می‌شود.[12]  

نکته دوم) همچنین، تجربه مواد مخدر در سنین پایین تر (برای مثال کمتر از ۱۵ سالگی) خطر اعتیاد را در سنین بالاتر افزایش می‌دهد. با این توصیف اجرای برنامه‌های پیشگیرانه، نه فقط میزان مرگ و میر را کاهش می‌دهد، می‌تواند به بسته شدن ورودی های اعتیاد منجر گردد و با کاهش تقاضا و تمایل برای استفاده از سیگار، الكل و سایر مواد نظیر ماری جوانا، عملا احتمال استفاده از این مواد را یا به تأخیر انداخته یا شديدا كاهش دهد.[13]  

راهبردهای مستقیم و غیر مستقیم مربوط به پیشگیری

اهداف، تلاش‌های پیشگیری، در برگیرنده طیف وسیعی از افراد تا حوزه‌های گسترده‌ خانواده، مدرسه، پادگان‌های نظامی، اجتماع و کشور را در بر می‌گیرد. به طور کلی، راهبردهای مستقیم و غیر مستقیم مربوط به پیشگیری می‌توانند به اقداماتی در جهت کاهش وقوع وابستگی به مواد، وارد شدن صدمات جسمانی و روانی به شخص، اثرگذاری اعتیاد بر جامعه به واسطه‌ ارتباط گسترده‌ آن با خشونت، بیماری و عدم کارآیی (از کار افتادگی) منجر شود.

شایان ذکر است که از طریق کنترل عرضه و تقاضای مواد، تأکید بر توانش برنامه‌های پیشگیری و مداخله‌ اولیه در زمینه‌ بهداشت روانی، می‌توان از وقوع اختلالات مصرف مواد با وابستگی به مواد است. به علاوه، کارآمدی راهبردهای پیشگیری سنتی که بر آموزش افراد راجع به خطرات ناشی از مصرف مواد یا مهارت آموزی مقاومت کردن مبتنی هستند، رضایت بخش نمی‌باشند.

چگونه می‌توان وابستگی به موادمخدر را کاهش داد؟

درپاسخ به این سئوال، بررسی تحولی آسیب شناسی روانی نشان داده است که از طریق کاهش عوامل خطر آفرین و افزایش فاکتورهای محافظت کننده، می‌توان وابستگی به مواد را کاهش داد. نتایج بسیاری از تحقیقات نشان می‌دهد که اختلالات درون زاد چون اضطراب و افسردگی و دیگر عوامل درونی، اختلالات برونزاد چون مشکلات رفتاری، بزهکاری وADHD (بیش فعالی و نقص توجه)، عوامل خطرآفرین در محیط زندگی (چون فقر و بیکاری) وآسیب شناسی روانی تحول، فراهم کننده‌ موقعیتی مناسب برای تبیین تأثیر متقابل بین عوامل خطرآفرین و محافظت کننده می‌باشند.[14]  

رویکرد آسیب شناسی روانی تحولی و مداخلات پیشگیرانه

رویکرد آسیب شناسی روانی تحولی، بر پیچیدگی فرآیندهای علیّ یا بر طیف وسیعی از اثرات زمینه‌ای و درونی برای تحول بهنجار و نابهنجار تأکید دارد و در این ارتباط، یک چارچوب و مفهوم کلی را پیشنهاد می کند. طبق این رویکرد، هر نوع اختلال روان شناختی در بستر تحول ارگانیزم شکل می‌گیرد و با توجه به خصیصه‌های مرتبط با مراحل تحول می‌توان درک کافی از مسئله یا اختلال را به دست آورد.

پیشگیری می‌تواند به اقداماتی در جهت کاهش بروز اختلالات وابستگی به مواد و دیگر مشکلات مرتبط با اختلال منجر شود. پنج اصل مطرح شده در دیدگاه تحولی در جهت مداخلات پیشگیرانه عبارتند از:

۱) کاهش عوامل مخاطره آمیز؛

۲) افزایش عوامل محافظت کننده؛

3) شناسایی این عوامل در سطوح مختلف تحول؛

۴) اجرای مداخله قبل از ظهور رفتار یا تثبیت رفتار؛

۵) شناسایی عوامل متعدد مخاطره آمیز توأم با چندین راهبرد.[15]   

ویژگی‌های تدوین برنامه‌های پیشگیری مؤثر

تدوین برنامه‌های پیشگیری مؤثر باید دارای ویژگی‌های زیر باشد:

 - اقدامات پیشگیرانه باید بر پایه‌ی فرآیند برنامه ریزی جامعی استوار باشد که از اعتبار تجربی برخوردار باشد؛

- برنامه‌های پیشگیری باید آن قدر جامع باشند که به اهداف مورد نظر دست یابند؛

 - اقدامات پیشگیرانه باید آن قدر عمیق باشند که موجب تغییر شوند؛

 - برنامه‌های پیشگیری باید از هماهنگی درونی و برونی برخوردار باشند؛

 - اقدامات پیشگیرانه باید با آموزش کامل عوامل اجرایی همراه باشد؛

 - برنامه‌های پیشگیری باید مورد پذیرش جامعه قرار بگیرند؛

 - اقدامات پیشگیرانه باید در معرض ارزشیابی‌های عمومی و دائمی باشند[16]  

- برنامه های پیشگیری باید بر اساس اطلاعات و آمار دقیق و مستندی از وضعیت سوء مصرف مواد در جامعه و محیط کار طراحی شوند؛

- برای افزایش اثربخشی برنامه ها، باید از یک رویکرد چندمنظوره استفاده شود که شامل آموزش‌های آگاهی ‌بخشی، مشاوره‌های روانشناختی و اجتماعی، و همچنین مداخلات دارویی باشد؛

- برنامه های پیشگیری باید براساس ارزش‌های فرهنگی واجتماعی جامعه و محیط کار طراحی شوند تا بتوانند با تعصبات و اعتقادات مختلف سازگار باشند؛

- برای برنامه های پیشگیری باید بودجه‌ای مجزا درنظرگرفته شودوبرای ارزیابی و ارائه گزارش‌های پیشرفت از آن استفاده شود؛

- برای افزایش اثربخشی برنامه ها باید به طور مداوم ارزیابی و بازخورد دریافت شود و در صورت لزوم به روزرسانی شوند.

باید اذعان کرد، نتایج بسیاری از برنامه‌های تک راهبردی در راستای بررسی وابستگی به رفتار سوء مصرف مواد موفقیت آمیز نبوده است و برای موفقیت آمیز بودن یا اثربخش بودن، برنامه‌های پیشگیری باید مبتنی بر چند حوزه اجتماعی مرتبط با سوء مصرف مواد مانند مدرسه، والدین، مسئولین اجتماعی و بخشی از رسانه‌های گروهی باشد.

دلایل مهم برای انجام اقدامات پیشگیرانه از سوء مصرف موادمخدر

انجام اقدامات پیشگیرانه در مورد سوء مصرف مواد مخدر برای جلوگیری از اثرات نامطلوبی که بر جامعه و فرد می‌گذارد، بسیار مهم است. برخی از دلایل مهم برای انجام اقدامات پیشگیرانه از سوء مصرف مواد عبارتند از:

1-حفظ سلامت فردی و اجتماعی: سوء مصرف مواد مخدر می‌تواند باعث بروز بیماری‌های جسمانی و روانی شود. به همین دلیل، انجام اقدامات پیشگیرانه می‌تواند به حفظ سلامت فردی و اجتماعی کمک کند.

2-کاهش هزینه‌های بهداشتی: بیماری‌های ناشی از سوء مصرف مواد مخدر ممکن است نیاز به درمان های پرهزینه و درازمدت داشته باشد که می‌توانند هزینه‌های بالایی را برای فرد و سیستم بهداشتی- درمانی به همراه داشته باشند.

3-کاهش جرم و جنایت: سوء مصرف مواد مخدر باعث بروز جرم و جنایت می‌شود و ممکن است مشکلاتی مانند سرقت، خشونت و قاچاق مواد را بوجود آورد. اقدامات پیشگیرانه می‌توانند این مشکلات را کاهش دهند.

4-ارتقای عملکرد شغلی: سوء مصرف مواد مخدر ممکن است باعث کاهش عملکرد شغلی شود. با انجام اقدامات پیشگیرانه، فرد می‌تواند از سوء تأثیرات مواد مخدر بر عملکرد شغلی خود جلوگیری کند و به ارتقای عملکرد شغلی خود بپردازد.

5-حفظ روابط اجتماعی و خانوادگی: سوء مصرف موادمخدر ممکن است باعث خراب شدن روابط اجتماعی و خانوادگی شود. اقدامات پیشگیرانه می‌تواند به حفظ این روابط کمک کند.

6- افزایش سطح آگاهی: اقدامات پیشگیرانه می‌تواند سطح آگاهی فردی و جامعه‌ای در مورد خطرات سوء مصرف مواد مخدر را افزایش دهد و باعث شناخت بهتر و پذیرش بهتر از این موضوع شود.

7-ارتقای کیفیت زندگی: سوء مصرف مواد مخدر ممکن است باعث تغییرات شدیدی در زندگی فرد شود. با انجام اقدامات پیشگیرانه، فرد می‌تواند ازتغییرات ناگواری که ممکن است در زندگی او ایجاد شود جلوگیری کند و کیفیت زندگی بهتری داشته باشد.

به طورکلی، انجام اقدامات پیشگیرانه درمورد سوءمصرف موادمخدر می‌تواند به جلوگیری از اثرات نامطلوبی که بر جامعه و فرد می‌گذارد، کمک کند و به حفظ سلامتی و کیفیت زندگی افراد کمک کند.[17]

پی‌نوشت:

 Criminal. 1-

2- - Newcomb, M. D. & P. M. Bentler (1988); Consequences of Adolescent Drug Use: Impact on the Lives of Young Adults; Newbury Park, CA: Sage .

3- survey.

4- - Duscnbury, L., E. Khuri, R. B. Millman (1992); "Adolescent Substance Abuse: A Socio-Developmental Perspective", in J. H.

5- Botvin, G. J. & E. M. Botvin (1992); "Adolescent Tobacco, Alcohol and Drug Abuse: Prevention Strategies, Empirical Finding and Assessment Issue", Journal of Developmental and Behavioral Pediatrics, 13: 290-301.

 Bangert-Drowns, R. L. (1988); "The Effects of School-Based Substance Abuse Addiction A Metananalysis", Journal of Drug Education; 18: 243-265.

Bruvold, W. H. & T. G. Rundall (1988); "A Meta-Analysis and Theoretical Review of School Based Tobacco and Alcohol Intervention Programs", Psychology and Health; 2: 53-78.

Tobier, N. (1986); "Meta Analysis of 143 Adolescent Drug Prevention Program: Quantitative Outcome Results of Program Participants Compared to a Control or Comparison Group", Journal of Drug Issues; 16: 537-567

6-determinants.

7- etiologic.

8- causal trends.

9- stimulants .

10- opiates.

11- hallucinogens.

12- Newcomb, M. D. & P. M. Bentler (1988); Consequences of Adolescent Drug Use: Impact on the Lives of Young Adults; Newbury Park, CA: Sage.

13- -  Botvin, G. J. (1993); Reducing Drug Abuse and AIDS Risk, Final Report; Submitted to NIDA (5R01DA06230), New York.

[14] - بزمی، نعیمه (۱۳۹۱). روان شناسی وابستگی به مواد، نشر ارجمند.

15- - Mycek MI, Harvey R.A. (2000). Lippincotts Illustrated Reviews Pharmacology, 2 nd ed. Philadelphia Lippincott Williams and Wilkins Co.

16- جودیت، آ، لوئیس، روبردت دانا، گریگوری،.. بلونيس (۲۰۰۲)، مشاوره با معتادان، رویکرد انفرادی ترجمه خادمی، ابوالفضل، رووشن، رسول. (۱۳۸۵)، تهران، نشر رشد.   

[17] - پارسا؛ بنفشه. ضرورت پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر. فراتاک / 22 نوامبر 2021.

دکتر اسدالله افشار

• دکتر اسدالله افشار

• اعتیاد به مواد مخدر

• سوءمصرف مواد مخدر

• مواد مخدر

• کاهش سوء مصرف مواد

• وابستگی به موادمخدر