تبیین عناصر وحدت ساز در قلمرو عقیده و آرمان

پايگاه خبري تحليلي «نيک رو»، قرآن مجید بریگانگی صراط تأکید می‌ورزد و می‌گوید برای پیمودن راهِ رستگاری بیش ازیک راه وجود ندارد ودیگر راه ها همگی انحراف ازآن صراط است. چنان که می فرماید:"وَأَنَّ هَذَا صِرَاطِی مُسْتَقِیما فَاتَّبِعُوهُ وَلاَ تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکُمْ عَنْ سَبِیلِهِ ذَلِکُمْ وَصَّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ: آگاه باشید که این است راه راست، از آن پیروی کنید و از راه های دیگر که شما را از آن راه پراکنده می سازد نروید، اینها است که خدا شما را به آن سفارش کرده تا به تقوا بگرایید." (1)

برای رسیدن به کمال از طریق عقیده و عمل، یک صراط بیش نیست و هر نوع راهی بر خلاف آن، گژ راهی است که انسان را از پیمودن راه سعادت باز می دارد. تصوّر نشود که این صراطِ واحد، مربوط به پیامبرعظیم الشأن اسلام است، بلکه تمام پیامبران مردم را به پیمودن یک راه دعوت کرده اند وآن تسلیم دربرابرخداوند است.آنچه که امروزه ازآن به «صراط ها» یاد می شود، درست نقطه مقابل وحی الهی است که همواره بر «وحدت صراط» تأکید داشته و دارد.

مسأله کثرت گرایی که ازآن به پلورالیسم (Pluralism) (2)تعبیرمی شود، یک تزسیاسی است نه فلسفی و هدف ازآن پایان بخشیدن به نبرد عقاید وخون ریزی درراه آرمان ها است و این که هرقومی درکنار قوم دیگر، با داشتن ایده و اندیشه گونه گون زندگی کنند و عقیده یکدیگررا محترم بشمارند.

مثلاً مسیحیِ کاتولیک می تواند با مسیحیِ «پروتستانت»، زندگی کاملاً آرام داشته باشد ودیگر لازم نیست به نفی یکدیگر برخیزند.این مطلب،غیرازآن است که جامعه بشری با داشتن عقاید مختلف وگوناگون، همگی در صراط حق بوده و مورد پذیرش خدای جهانیان هستند!اگرچنین است، پس تأکید برصراط واحد و پرهیزاز صراط های دیگر چیست؟!

به خاطرهمین وحدت صراط است که قرآن وحدیث درتمام موارد از«دین واحد» سخن به میان می آورد نه از«ادیان»و تنها در یک روایت وآن از امام هشتم (ع) است که لفظ «دین» به صورت جمع آمده و احتمال می‌رود که حدیث نقل به معنا شده است. اصرارقرآن برلفظ «دین» به صورت مفرد، برای این است که اصول عقیدتی و قوانین کلّی در مسائل عملی، درتمام ادواریکسان بوده وخداوند یک دین بیش نداشته و نخواهد داشت، چنانکه می فرماید:" إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللّه ِ الاْءِسْلاَمُ."(3)

و همه شرایع در جوهردین و قوانین سعادت؛ مانند حرمت شراب و قمار، اختلاف ندارند.

تبیین عناصر وحدت ساز در قلمرو عقیده و آرمان

1 ـ یکتاپرستی و یکتا گرایی

«توحید» درجلوه های مختلف، رابطه ای است که می تواند همه مسلمانان را در نقطه واحدی گرد آورد. مسلمانان جهان به خدای یکتا، خالق و آفریدگار یکتا و مدبّر و گرداننده یکتا اعتقاد و باوردارند وآیات قرآن و همچنین دلایل عقلی، برتوحید درذات و توحید درخالقیت و توحید درتدبیرگواهی می دهند. در زیرآسمانِ خدا، مسلمانی پیدا نمی شود که ثنویت درذات را بپذیرد و به خالقی جزخدا و یا مدبّری جز او بیندیشد مگر این که از صراط مستقیم منحرف گردد.

یکی از مراتب توحید، توحید در عبادت است که همگان به آن معتقدیم و در نماز پیوسته می گوییم:"إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ".(4)

اعتقاد به اصل توحید در عبادت، برای یک مسلمان کافی است، دیگر لازم  نیست در فروع آن به بحث و گفتگوپردازد.

در هرحال؛ ماهیت وحدت همچنین با مفهوم توحید در عقیده یا به عبارت دیگر، «توحید کلمه» یا «توحید اعتقاد» روشن می شود. بر این اساس، «کلمه ای واحد»، «نظری واحد»، «اعتقاداتی واحد» و «جهان بینی واحد» وجود دارد که همه بدان ملتزم خواهند بود. چنین وحدتی عامل رشد، پیشرفت، تعالی و تکامل جامعه خواهد بود و می تواند مدینه فاضله و حکومت مطلوب را ایجاد نماید.

2- نبوت عامه و نبوت خاتم رسولان

از توحید که بگذریم، نبوت عامه و نبوت خاتم رسولان، عنصر وحدت ساز است و همه مسلمانان در این اصل یک صدا هستند و یک نظریه دارند.مسأله «خاتمیت» اصل مستحکمی است که همه مسلمانان در آن وحدت نظریه دارند و معتقدند که با آمدن پیامبر خاتم، باب نبوت لاک و مهر گردید و دیگر این باب به روی کسی باز نخواهد شد.

3- اصل «معاد»

از این اصل که بگذریم اصل سوّمی به نام «معاد» مطرح است و همه مسلمانان معتقدند که خداوند بزرگ روزی همه را زنده می کند و نیکوکاران را پاداش و بدکاران را کیفر می دهد.

قال سبحانه:"کَتَبَ عَلَی نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ لَیَجْمَعَنَّکُمْ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَه: خداوند رحمت و بخشش را بر خویش واجب گردانید و به یقین شما را در روز قیامت که در آن شکی نیست، گرد خواهد آورد". (5)

این اصول سه گانه که ازآن به عنوان «عقیده وآرمان» تعبیر می شود، عناصری است که یک میلیارد مسلمان درآن وحدت نظریه دارند واختلاف درجزئیات، جزو مسائل کلامی است و نباید مایه اختلاف شود. شکی نیست که درکتاب های کلامی، این اصول سه گانه به صورت گسترده مورد بحث و بررسی قرار گرفته، ولی در خود این اصول اختلافی نیست و اگر سخنی هست مربوط به فروع وشاخه های این اصول است وآنچه ازارکان اسلام به شمار می رود، خود این اصول است نه جزئیات آن.

4 - یگانگی شریعت و آیین

مقصود ازشریعت وآیین، همان احکامی است که رفتاروکردارما را ازنظر فعل و ترک، محدود می سازد؛ برخی را واجب و برخی دیگررا مستحب و مواردی را مکروه و... معرفی می کند.

سرچشمه شریعت،کتاب خدا وسنت پیامبراست و همه مسلمانان درحجیت این دواصل اختلافی ندارند و خوشبختانه امیرمؤمنان علی(ع) هم نگهبان قرائت قرآن(6) و هم حافظ سنت پیامبراست و درروزگاری که نگارش سنت بدعت بود، او سنت پیامبر را درکتابی که بعدها به نام«کتاب علی» معروف شد، گرد آورد و تا عصرحضرت صادق (ع) دراختیارعترت بوده است.(7) 

5 ـ وحدت رهبری

از عناصر سازنده «تقریب»، اتفاق مسلمانان بر وحدت رهبری است و این که رهبری را از آنِ خدا و رسول وی،  واولی الأمر می دانند و همگان این اصل راازوحی الهی برگرفته اند،آن جا که می فرماید: "أَطِیعُوا اللّه َ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُوْلِی الاْءَمْرِ مِنْکُمْ: از خدا اطاعت کنید و از رسول و صاحبان فرمان از خودتان نیز اطاعت کنید". (8)

رهبری این گروه، درمسائل خاص سیاسی خلاصه نمی شود، بلکه همه جوانب زندگی جامعه اسلامی را فرا   می گیرد، از این جهت باید در گروه سوم، شرایطی مانند تقوا و علم و دانش برتروجود داشته باشد که صلاحیت آنان را برامررهبری بیمه کند.

6- وحدت هدف

وحدت در هدف نیز از عوامل سازنده وحدت است. امّت اسلامی معتقد است که باید جامعه را به سوی    خوبی ها و نیکی ها و فضیلت و مکرمت سوق داد؛ چنان که می فرماید:" کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنْ الْمُنکَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللّه ِ وَلَوْ آمَنَ أَهْلُ الْکِتَابِ لَکَانَ خَیْرا لَهُمْ مِنْهُمْ الْمُؤْمِنُونَ وَأَکْثَرُهُمْ الْفَاسِقُونَ: شما بهترین امتی هستید که برای مردم پدیدار شدید، به کار پسندیده فرمان می دهید و از کار ناپسند باز می دارید و به خدا ایمان دارید. اگر اهل کتاب ایمان آورده بودند، قطعا برایشان بهتر بود، برخی از آنان مؤمنند ولی بیشترشان نافرمانند".(9)

یکی ازاهداف رسالت پیامبرکه همه مسلمانان باید درتحقّق آن کوشا باشند،محوشرک وبت پرستی در جهان و جایگزین ساختن توحید به جای آن است و این هدف بزرگ به وسیله مسلمانان در جهان تحقق خواهد پذیرفت و از شرک و بت پرستی اثری باقی نخواهد ماند چنان که می فرماید:"هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَی وَدِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَلَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ: او کسی است که پیامبرش را با هدایت و دین درست، فرستاد تا آن را بر هر چه دین است پیروز گرداند، هر چند مشرکان خوش نداشته باشند".(10)

بنابراین، امت اسلامی در عقیده و شریعت، درامرقیادت و رهبری و در غرض و هدف، وحدت نظریه دارند و باید در مجامع جهانی با هم همکاری کنند، نه این که به تکفیرو تفسیق یکدیگر بپردازند. خوشبختانه بزرگان اهل سنت در اعصار پیش، پیروان خود را از تکفیرگروه دیگر برحذرداشته اند.

حج تجلّی «اندیشه تقریب»

حج از ارکان اسلام است: «بُنِیَ الإسلامُ عَلی خَمسَةِ أشیاء... الحجّ ... » (11) و ترک عمدی آن مایه ی کفران نعمت الهی است:«وَلِلّهِ عَلَی النّاسِ حَجُّ البَیتِ مَنِ اسْتَطاعَ إلَیهِ سَبیلاً وَمَنْ کَفَرَ فَإنَّ اللّهَ غَنِیٌّ عَنِ العالَمِینَ» (12)،چه این که آموزه های اسلام در حج متبلور گشته و حجّ تجلّی گاه ظهور آن است. افزون برآن، حج مظهر کلیّت ودوام اسلام و جهان شمولی آن است.خانه ی کعبه،اولین و با سابقه ترین مرکز جهانی برای عبادت به شمار می رود: «إنَّ أوَّلَ بَیتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذی بِبَکَّةَ مُبارَکا ... » (13) و محور هدایت همگان است به گونه ای که پاسخ دهندگان به دعوت حج، از هر سو و به هر وضع و با هر وسیله ی ممکن از پیاده و سواره و از دور و نزدیک به سوی دیار عشق،درشتابند:« ... یأتُوکَ رِجالاً وَعَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ» (14).

کعبه ازسویی مرجع همه مردم وجایگاه امان وآرامش است: « و اذ جعلنا البیتَ مَثابه للنّاسِ ... »(15) و از سویی دیگر عامل قیام همگانی و مردمی است: «جَعَلَ اللّهُ الکعبةَ البَیتَ الحَرامَ قِیاما للنّاسِ ... »(16) و مسجد حریم آن، محل نماز و نیاش وطواف برای همه ی مردم به طور مساوی قرار داده شد. و در این جهت بین ساکنان مکه و مسافرانی که ازنقاط دیگرجهان به آن سوسفرمی کنند، هیچ فرقی نیست: « ... سَواءً العاکِفُ فِیهِ وَالبادِ ... »(17). ازهمین رواست که کعبه، عامل مهمّ طرد ویژگی های نژادی، اختلاف های مکانی و پراکندگی های زمانی و گونه گونی های زبانی به شمار می رود. 

حج،کنگره ای است که همه گروه ها، اقوام، نژادها، رنگ ها، مردان و زنان، پیران و جوانان، ازدور و نزدیک، با قلبی سرشار از ایمان وتقوی درآن شرکت می کنند و سعی دارند قلب ها را به یکدیگر نزدیک کنند و دریایی از انسان را تشکیل دهند که همانند گردابی دورِ«کعبه»درحال طواف، حرکت و تکاپو است. سیاه و سفید، غنی و فقیر، صاحب منصب و افراد عادی همه با هم اند، یک دل و یک صدا تکبیر بر  می آورند و قلبشان را به مرکزیت زمین که محاذی بیت المعمور و در نهایت، محاذی عرش حق است، طواف می دهند.

احیاگرحج ابراهیمی،حضرت امام خمینی قدس سره درکلامی زیبا ورسا،ضمن بیان حِکَم و اسرار حج، به نکته مهمّ وحدت و برادری چنین اشارت دارد: «باید بدانیم که یکی از فلسفه های مهمّ اجتماعی عظیم از سراسرجهان در این مقام مقدس و مهبط وحی، به هم پیوستن مسلمانان جهان و تحکیم وحدت بین پیروان پیامبراسلام (ص) و پیروان قرآن کریم در مقابل طاغوت های جهان است.» (18)

پس باید با اتکال به خدای بزرگ در مواقف عظیم و متعدّد حج، پیمان اتحاد و اتفاق در مقابل جنود شرک وشیطنت بست وازتفرقه وتنازع پرهیزنمود:«... وَلا تَنازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَتَذْهَبَ رِیحُکمْ....»(19)

رنگ و بوی ایمان واسلام که اساس پیروزی واقتداراست، با تنازع ودسته بندی های موافق با هواهای نفسانی و مخالف با دستورحق تعالی زدوده می شود و اجتماع درحق و توحید کلمه و کلمه توحید که سرچشمه عظمت امت اسلامی است، به پیروزی می رسد. برهمه شیفتگان حق وحقیقت لازم است که با وحدت کلمه، پیروزی بیشتراسلام برشرک، الحاد،کفر و نفاق را سرعت بخشند. (20) 

جان کلام این که؛ بر اساس آنچه گفته شد، وحدت از ارکان مهم دین اسلام است؛ لذا در این آیین بر وحدت و اتحاد و همبستگی پیروان آن تأکید زیادی شده است. اما هر وحدتی مطلوب اسلام نیست. لذا وحدت اسلامی دارای ویژگی های خاص خود است که حقیقت آن را می سازند. از این رو امام خمینی به عنوان یک رهبر دینی ومصلح شریعت اسلامی، این ویژگی ها را به صورت برجسته و آشکاری مورد نظر قرار داده است. ویژگی هایی که فقدان آنها نشان از نبود وحدت و همبستگی مورد نظر اسلام است. از این رو وحدت اسلامی در اندیشه امام خمینی دارای ویژگی ها و صفاتی مهم و محوری در عرصه ایمان و باور و معنویت و ارزشها است. مهم ترین این صفات و خصایل با توجه به آثار و اندیشه امام خمینی(ره) عبارتند از: توحیدباوری و اعتصام به حبل الله، مصلحت باوری عمومی و توجه به منافع عامه انسانهای مسلمان، مکتب باوری یا توجه به مصلحت اسلام و شریعت، وحدت باوری یا تأکید بر اهمیت و جایگاه همبستگی اسلامی، وحدت در جهان بینی و نگرش (جهان بینی واحد) و ایدئولوژی، نیت باوری یا تابعیت عمل وحرکت و رفتار از اندیشه و جهان بینی توحیدی، خدایی بودن وحدت و لذا فسادناپذیری آن، تکلیف باوری یعنی تکلیف الهی و شرعی دانستن وحدت و همبستگی، اخوت و برادری دینی و یکرنگی، سعادت باوری یعنی اینکه وحدت و همبستگی را راه رسیدن به بهشت و سعادت ابدی دانستن. از این رو، وحدت اسلامی به جای تکیه بر عوامل مادی و تاریخی چون زبان، تاریخ، مرز جغرافیایی و... بر عوامل معنوی چون توحید گرایی، معنویت و اخلاق و ارزش ها و باورهای اصیل و انسانی تکیه دارد. (21)

پانویس‌ها:

1- سوره اعراف / 153.

2- پلورالیسم (pluralism) به معنای کثرت‌گرایی، نظریه یا رویکردی است که از اصالت تکثر دفاع می‌کند و به دلایل گوناگون، کثرت‌گرایی را برتر از وحدت‌گرایی می‌داند. یعنی آن را درست‌تر و مفیدتر قلمداد می‌کند و قائل به کثرت‌هایی است که قابل تحویل یا قابل تقلیل به "وحدت" نیستند.  ایدۀ پلورالیسم تقریبا در اواسط قرن بیستم مطرح شد و خاستگاهی دینی دارد. مهاجرانی که از کشورهای غیرمسیحی به کشورهای غربی رفته بودند، در برابر مبلغان مسیحیت مقاومت می‌کردند و حاضر نبودند از دین‌شان دست بکشند. از سوی دیگر بسیاری از آن‌ها با اینکه بردین دیگری بودند، مطابق اخلاق مسیحی انسان‌های خوبی محسوب می‌شدند. بنابراین «کارل رانر» متکلم مسیحی این ایده را مطرح کرد که این افراد "مسیحیان بی‌نام" هستند. منظور او این بود که این افراد باطنا مسیحی و بنابراین اهل نجات‌اند، اگرچه ظاهرا مسیحی نیستند. این تزی شمول‌گرایانه بود که همچنان مسیحیت را تنها راه نجات می‌دانست ولی برای غیرمسیحیان نیز جا باز می‌کرد تا وارد جرگۀ "مسیحیت حقیقی" شوند؛ اگرچه آن‌ها خودشان را مسیحی نمی‌دانستند. تز «کارل رانر» به تدریج بسط پیدا کرد و کلیسای کاتولیک در اواخر دهۀ 1960 پذیرفت پیروان سایر ادیان، به ویژه مسلمانان، می‌توانند در آخرت اهل رستگاری و نجات باشند. یعنی کلیسا دیگر آن‌ها را مسیحیان بی‌نام نمی‌دانست بلکه معتقد بود افراد دیگری در جهان هستند که مسیحی نیستند ولی می‌توانند رستگار شوند.

  پلورالیسم درواقع رویکردی متفاوت ازمونیسم(یگانه‌گرایی/انحصارگرایی) و شمول‌گرایی است. انحصارگرایان معتقدند دین یا مذهب آن‌ها تنها راه نجات اخروی است. شمول‌گرایان دین خودشان را دین حق می‌دانند و پیروان سایر ادیان را تا جایی که دینشان با دین حق اشتراک دارد، بر طریق صواب می‌دانند. اما پلورالیست‌ها یا کثرت‌گرایان، قائل به "ادیان حق" و "صراط‌های مستقیم"اند. مسلمانان برای اتخاذ موضعی شمول‌گرایانه نسبت به یهودیان و مسیحیان و و پیروان یکی دو دین دیگر مشکلی ندارند چراکه در قرآن آیاتی هست که صریحا دلالت دارند که مثلا یهودیان و مسحیانی که به خدا و آخرت باور دارند و نیکوکارند، در آخرت رستگار می‌شوند (آیۀ 62 سورۀ بقره). اما اکثر متکلمان سنتی مسلمان، با پلورالیسم مشکل دارند و مثلا نمی‌پذیرند بودیسم یا شینتوئیسم یا کنفوسیانیسم در شرق آسیا، راهی به سوی رستگاری اخروی است چراکه این ادیان جزو ادیان ابراهیمی نیستند.  اما مسلمانان مدافع پلورالیسم بر گسترده بودن هدایت خداوند و نکات ظریفی اشاره می‌کنند که در قرآن وجود دارد و چندان برجسته نشده است. مثلا در قرآن واژۀ "سُبُلنا" به کار رفته است: یعنی "راه‌های ما". بنابراین کثرت‌گرایان مسلمان معتقدند برای رسیدن به خدا نه یک "راه" که "راه‌ها" وجود دارند و به همین دلیل نباید روندگان راه‌های دیگر را محروم از نجات اخروی دانست. (پلورالیسم چیست؟ سایت عصر ایران: 7 شهریور ماه 1402 / ۱۵:۴۳- کد خبر ۹۰۵۱۸۵)

پلورالیسم در حیطه سیاست و اجتماع هم وارد می‌شود و قائلین به آن معتقدند که در ساحت جامعه، هیچ‌کس را مفسر و مرجع رسمی در امور اجتماعی ندانیم و جامعه را غیرایدئولوژیک تلقی کنیم و اداره جامعه را برعهده عقل کثرت‌اندیش بگذاریم. اساسا در جامعه و نظام اسلامی نمی‌توان کثرت‌گرایی سیاسی را آن‌گونه که در غرب مطرح است پذیرفت، اگرچه مواردی چون وجود گروه‌ها و احزاب و اجتماعات مختلف و نیز دخالت دادن سلیقه‌های آنان در اداره امور و توزیع قدرت سیاسی... در حیطه اصول پذیرفته‌شده نظام و سلایق و ایده‌های هماهنگ با ارزش‌های دینی در این راستا قابل بررسی است، اما به‌طور مثال مساله توزیع قدرت مورد پذیرش کثرت‌گرایی سیاسی آنهم به شیوه سکولار غربی، از نظر اهداف و روش با فلسفه سیاسی اسلام متعارض است زیرا در نظام اسلامی این‌گونه مسائل با توجه به اصل خدامحوری و حکومت ولایت فقیه تبیین و تعیین می‌شود.(غرویان؛محسن.  پلورالیسم دینی و استبداد روحانیت، ص۷، قم، نشریمین،۱۳۷۶ )                                         

3 ـ سوره آل عمران/ 19.

4- سوره حمد/ 5 .

5 ـ سوره انعام / 12.

6- قرائت فعلی قرآن ازآنِ عاصم است که ازعلی (ع) اخذ کرده است.

7- حضرت آيت الله جعفرسبحانی، عناصرمؤثردر تقریب مسلمانان، میقات حج، تابستان 1379، شماره32 .

8- سوره نساء / 59 .

9- سوره آل عمران / 110.

10 ـ سوره توبه / 33.

11- کافی؛ 2/ 18.

12- سوره آل عمران/ 97.

13- سوره آل عمران/ 96.

14- سوره حج/ 27.

15- سوره بقره/ 125.

16- سوره مائده/ 97.

17- سوره حج/ 25.

18- صحیفه نور؛19/ 202.

19- سوره انفال/ 46. 

20- کنگره عظیم حج تجلّی «اندیشه تقریب»، مجله اندیشه تقریب، شماره 1.

21- جمشیدی، محمد حسن؛ ایران نژاد، ابراهیم.  ویژگی همبستی و وحدت اسلامی در اندیشه ی سیاسی امام خمینی (ره). پژوهشنامه انقلاب اسلامی، بهار 1391، سال اول - شماره 2. 

منابع:

۱. تورانی، علی، پلورالیسم دینی و چالش‌ها، تهران، نشر مرشد، ۱۳۸۱.

۲. رجبی نیا، داود، حقانیت یا نجات، قم، مرکز پژوهش‌های صدا و سیما، ۱۳۷۹.

۳. مک لنن، گرگور، کثرت‌گرایی، ترجمه نسرین طباطبائی، تهران، وزارت‌خارجه، ۱۳۸۰.

۴. مک لنن، گرگور، پلورالیسم، ترجمه جهانگیر معینی، تهران، نشر آشیان، ۱۳۸۱.

۵. مک لنن، گرگور، پلورالیسم، ترجمه جهانگیر معینی، تهران، نشر آشیان، ۱۳۸۱.

۶. سروش، عبدالکریم، صراط‌های مستقیم، ص۱، تهران، نشر صراط، ۱۳۷۷.

۷. سروش، عبدالکریم، صراط‌های مستقیم، ص۲، تهران، نشر صراط، ۱۳۷۷.

۸. غرویان، محسن، پلورالیسم دینی و استبداد روحانیت، قم، نشر یمین، ۱۳۷۶.

۹. غرویان، محسن، پلورالیسم دینی و استبداد روحانیت، قم، نشر یمین، ۱۳۷۶.

۱۰. لگنهاوزن، محمد، اسلام و کثرت‌گرایی دینی، ترجمه نرجس جوان‌دل، قم، مؤسسه فرهنگی طه، ۱۳۷۹.

۱۱. لگنهاوزن، محمد، اسلام و کثرت‌گرایی دینی، ترجمه نرجس جوان‌دل، قم، مؤسسه فرهنگی طه، ۱۳۷۹.

۱۲. لگنهاوزن، محمد، اسلام و کثرت‌گرایی دینی، ترجمه نرجس جوان‌دل، قم، مؤسسه فرهنگی طه، ۱۳۷۹.

۱۳. مک لنن، گرگور، کثرت‌گرایی، ترجمه نسرین طباطبائی، تهران، وزارت‌خارجه، ۱۳۸۰.

۱۴. لگنهاوزن، محمد، اسلام و کثرت‌گرایی دینی، ترجمه نرجس جوان‌دل، قم، مؤسسه فرهنگی طه، ۱۳۷۹.

۱۵. مک لنن، گرگور، پلورالیسم، ترجمه جهانگیر معینی، تهران، نشر آشیان، ۱۳۸۱. 

16. لگنهاوزن، محمد، اسلام و کثرت‌گرایی دینی، ترجمه نرجس جوان‌دل، قم، مؤسسه فرهنگی طه، ۱۳۷۹.

17. ابن ابی الحدید معتزلی، ابوحامد عبدالحمید بن هبة الله. (1404 ق.) شرح نهج البلاغه. قم: انتشارات کتابخانۀ آیت الله مرعشی نجفی.

18. ابن هشام، ابومحمد عبدالملک. (بی تا) سیرۀ ابن هشام. بیروت: دارالکتب العربی. 2 ج.

19. اربلی، علی بن عیسی. (1426ق.) کشف الغمة فی معرفة الائمه علیهم السلام، تهران، مجمع اهل بیت (ع)، 4ج.

20. امام خمینی (ره)، روح الله. (1368) الرسائل. قم: مؤسسۀ اسماعیلیان. چاپ سوم، 2ج.

21. ______ (1375) شرح چهل حدیث. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره). چاپ 7.

22. ______ (1378) صحیفۀ امام. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 22 ج.

23. ______ (1361 به بعد). صحیفه نور، تهران: مرکز اسناد و مدارک فرهنگی وزارت ارشاد اسلامی، 21ج.

24. ______ (بی تا) نامه ای از امام موسوی کاشف الغطاء(ولایت فقیه)، بی جا، بی نا.

25. بی آزار شیرازی، عبدالکریم. (1404 ق.) توحید کلمه. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

26. تاجیک، محمدرضا (1379) «میزگرد وفاق اجتماعی 2»، فصلنامه مطالعات ملی، شماره 2و3.

27. دهخدا، علی اکبر. (1373) لغت نامه دهخدا. تهران: مؤسسۀ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران. چاپ اول از دورۀ جدید. 14 ج.

28. فرید تنکابنی، مرتضی. (1376) راهنمای انسانیت، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی. چاپ دوم.

29. زیبا کلام، صادق (1378) میزگرد پیرامون همبستگی ملی و وفاق اجتماعی، فصلنامه مطالعات ملی، شماره 1.

15. شلتوت، محمود (1359) تعالیم اسلام، ترجمه سید خلیل خلیلیان، تهران: شرکت سهامی انتشار، چاپ 4.

30. عاملی، شیخ حر (1991 م.) وسائل الشیعه لتحصیل مسائل الشریعة، بیروت: دار احیاء التراث العربی. الطبعة السادسة، 20 ج.

31. قاسمی، علی اصغر، ابراهیم آبادی، غلامرضا (1390) «نسبت هویت ملی و وحدت ملی در ایران»، فصلنامه راهبرد، شماره 59.

32. موثقی، سید احمد. (1375) استراتژی وحدت در اندیشۀ سیاسی اسلام. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.

33. نبوی، عباس. (1377) حوزه و دانشگاه به سوی وحدت راهبردی فصلنامه دانشگاه اسلامی، شماره 7.

34. نهج الفصاحه. (1377) گردآوری و ترجمه: ابوالقاسم پاینده. تهران: انتشارات جاویدان. چ3.

دکتر اسدالله افشار

• دکتر اسدالله افشار

• عناصر وحدت

• وحدت ساز

• وحدت

• یکتاپرستی

• یکتا گرایی

• توحید

• معاد

• وحدت هدف

• کعبه