وداعی غم انگیز با یاری عزیز

افسوس که ایّام شریف رمضان رفت

سی عید به یک مرتبه از دست جهان رفت

افسوس که سی پاره ی این ماه مبارک

از دست به یکبار چو اوراق خزان رفت

پايگاه خبري تحليلي «نيک رو»، ماه مبارک رمضان یک حقیقت و باطنی دارد که این حقیقت در قیامت ظهور می‌کند. ماه مبارک رمضان را امام سجاد(ع) عید اولیاء الله می‌داند. درصحیفه سجادیه دعایی است  به  نام دعای وداع ماه مبارک رمضان. این وداع برای کسی است که با ماه مبارک رمضان مانوس بوده و ماه مبارک رمضان دوست او می‌باشد والا آنکه با این ماه نبوده وداعی ندارد. انسان از دوستش و یا با کسی که مدتی مانوس بود، خداحافظی می کند. آنکه اصلا نمی داند چه وقت ماه مبارک رمضان آمد و چه وقت سپری شد، چرا آمد و چرا سپری شد، او وداعی ندارد. دعای چهل و پنجم صحیفه سجادیه، دعایی است که امام سجاد علیه السلام به هنگام وداع با ماه مبارک رمضان می‌خواندند و در این دعا امام علیه السلام ۲۰ مرتبه بر این ماه شریف درود فرستاده اند.  اما امام سجاد(ع) آخر ماه مبارک رمضان که شد، در حد یک ضجه این دعا را می خواند.

برخی از اساتید بزرگوار این دعای چهل و پنجم صحیفه سجادیه را به سه بخش تقسیم می کنند. این دعای شریف با ثنای خداوند متعال آغاز می‌شود. در بخش دوم، امام سجاد(علیه‌السلام) به مناسبتِ وداع با ماه مبارک رمضان، ابتدا به توصیف این ماه می‌پردازند و سپس لحن حضرت تغییر می‌کند و خود ماه مبارک رمضان را مخاطب قرار می‌دهند و با لحنی که گویا با دوست محبوبی سخن می‌گویند در قالب بیست سلام با این ماه خداحافظی می‌کنند. امام سجاد(علیه‌السلام) پس از سخن با ماه مبارک رمضان، دوباره روی سخن را به سوی خدای متعال کرده، حاجاتی را بیان می‌فرمایند که پایان‌بخش این دعای شریف است.

در هرحال ماه میهمانی خدا هم با تمام برکاتی که داشت به پایان رسید و تنها حسرت را برای ما به یادگار گذاشت حتی  اگر خیلی‌ها از این ماه فیض برده  باشند غم بزرگی آن‌ها را  فرا خواهد  گرفت انس با ماه رمضان و قرآن، روزه داری، شب زنده داری‌ها و کار‌های خیری که هزار برابر ماه دیگر دارای فضلیت و ثواب است و در‌های بهشت به روی همه گشوده شد؛ در ماه رمضان زمین و آسمان، عرش و کائنات و بهشت با هم پیوند خورده بودند افسوس که این خان بزرگ الهی به پایان رسید.

رمضان بهترین بخشش خداوند

امام سجاد در دعای چهل و پنجم صحیفه سجادیه می فرماید: یکی از بهترین بخشش های خداوند سبحان، ماه مبارک رمضان و روزه در این ماه است:«و انت جعلت من صفایا تلک الوظائف و خصائص تلک الفروض شهر رمضان... و قد اقام فینا هذا الشهر مقام حمد و صحبنا صحبة مبرور». (1)

خدایا،نعمت های فراوانی به ما دادی; یکی از آن برجسته ترین نعمت ها ماه مبارک رمضان است و یکی از بهترین فضیلت ها روزه این ماه است که نصیب ما کردی. وهیچ زمانی به عظمت زمان ماه مبارک رمضان نیست، گذشته از آنکه شب قدر را در آن قرار دادی،این ماه را ظرف نزول قرآن کریم قرار دادی که این فیض دراین ماه نازل شده است، اگر کسی با قرآن باشد همراه قرآن بالا می رود، و این را برملت مسلمان منت نهادی، زیرا دیگر ملل در ماه مبارک رمضان روزه نمی گرفتند و این نعمت را مخصوص مسلمین کردی.

واین ماه مبارک در بین ما اقامت داشت و جای حمد و ثنا بود؛ زیرا  به همراه خودش رحمت آورد و رفیق بسیارخوبی برای ما بود. ما درصحبت با او به فضایل و نعمت هایی رسیدیم.دوستی بود که به همراهش رحمت و مغفرت و برکت آورد. اینکه رسول خدا (ص) در خطبه شعبانیه فرمود: «قد اقبل الیکم شهرالله بالبرکه و الرحمه و المغفره: این ماه، برکت و رحمت و مغفرت آورد؛ کسی که رفیق این ماه بود، برکت و رحمت  و  مغفرت این ماه را هم دریافت می کند.»

رمضان ماه منفعت

« واربحنا افضل ارباح العالمین»؛«ماه رمضان» برترین سودهای جهانیان را به ما ارزانی داشت که هیچ تاجری درهیچ گوشه دنیا نبرده است. هیچ کسی درسراسرعالم به اندازه ما ازاین ماه مبارک رمضان استفاده نکرد. اگرانسان یک مسافری است که سفرابد در پیش دارد، ره توشه آن سفرابد را باید همین چند روز تهیه کند و اگر درهای آسمان به چهره مؤمن باز می شود و اگر مؤمن می تواند با وارستگی به باطن عالم راه پیدا کند واگر بهترین فرصت ماه مبارک رمضان است؛پس بهترین سود را ماه مبارک رمضان و اهلش دارند.

ماه حسابرسی

از«ابن طاووس» نقل شده است که فرمود:عده ای اول سالشان اول فروردین است.یک نوجوان اول سال اواول فروردین است که تلاش می کند لباس نودربرکند؛ درخت ها اول سالشان فروردین است که لباس‌های نو و تازه در بر می کنند؛ اول سال یک کشاورزاول پاییزاست که درآمد مزرعه را حساب می کند؛ یک تاجری که کارگاه تولیدی دارد، اول سال را در فرصت دیگری تعیین می کند؛ اما آن ها که اهل سیروسلوک اند،اول سالشان ماه مبارک رمضان است؛حساب ها را از ماه مبارک تا ماه مبارک بررسی   می کنند که ماه مبارک رمضان گذشته، چه درجه ای داشته و امسال چه درجه ای دارند؟چقدر مطلب فهمیده و چقدر مسایل برای آنها حل شده است؟ چقدردر برابر گناه قدرت تمکین داشته و چقدر در برابر دشمن، قدرت تصمیم دارند؟ ماه مبارک رمضان برای سالکان الی الله، ماه محاسبه است؛ لذا امام سجاد(ع) فرمود: هیچ کس در سراسر جهان به اندازه ما دراین ماه استفاده نکرد.

هجران جانکاه

«ثم قد فارقنا عند تمام وقته وانقطاع مدته ووفاء عدده ونحن مودعوه وداع من عزفراقه علینا وغمنا: این ماه بعد ازآنکه پایانش فرا رسید،ازما مفارقت وهجرت کرد و ما را تنها گذاشت و ما الان این ماه را وداع می کنیم.(2)

چه وداعی؟ وداع تشریفاتی؟ نه،وداع با یک دوست عزیزی که مفارقتش برای ما توانفرساست. آنکه اهل معنا بود خیرش دراین ماه بیشتر شد؛آنکه گرفتار گناه بود گناهش دراین ماه کمتر شد. فرمود: ما کسی را وداع می کنیم که رفتنش برای ما عظیم و سخت است و ما را غمگین کرد؛ این ماهی بود که شب و روزش رحمت بود.

بزرگان فقه ما همچون «مرحوم صاحب جواهر» و«سید محمد کاظم » صاحب «عروه الوثقی » و دیگران (رضوان الله علیهم) درکتاب هایشان هست که درفضیلت روزه گرفتن، همین بس که انسان ازنظرترک بسیاری ازکارها شبیه فرشته می شود. همین که انسان از شکم رها شد، یک مقدار به فرشته شدن نزدیک می شود. گفته‌اند شش روز از ماه شوال را به عنوان  بدرقه، بعد ازعید فطر روزه بگیرید؛ که عید فطر روزه اش حرام است، زیرا اگر کسی دوست عزیزی رابخواهد بدرقه کند،چند قدم به همراه او می رود؛ معنای وداع کردن، به دنبال او چند قدم رفتن است.

« واوحشنا انصرافه عنا» و از اینکه منصرف شد و از ما فاصله گرفت، ما را به وحشت انداخت. ما یک دوست رئوف و مهربان و پر برکتی را از دست می دهیم، لذا ما به وحشت افتادیم؛آخرماه مبارک رمضان که  می شد احساس غربت می کردند. سلام بر تو ای عید اولیاء خدا.

« و لزمنا له الذمام المحفوظ و الحرمه المرعیه و الحق المقضی: ما  باید حقی که او   به  عهده  ما دارد  رعایت کنیم؛ حرمتی که در پیش ما دارد باید ارج بنهیم؛ باید به تعهدی که بین ما و اوست وفا کنیم.»

سلام برتوای عید اولیاء خدا

«فنحن قائلون السلام علیک یا شهر الله الاکبر و یا عید اولیائه »، آن گاه چون این دوست عزیز از ما مفارقت می کند، ما درآخر ماه مبارک این چنین می گوییم: سلام بر تو ای بزرگ ترین ماه که به خدا انتساب داری وسلام برتوای عید اولیاء الهی. این سلام تودیع است، چون تنها ماهی که اسمش در قرآن کریم است ماه مبارک رمضان است:

عارفان هر دمی دوعید کنند                     

عنکبوتان مگس قدید(3) کنند (4)

کارعنکبوت آن است که بتند و با این تارها مگس صید کند و قرمه درست کند.کار عنکبوت آن است که مگس را ذخیره کند، قدید (کنسرو و بسته‎بندی) کرده و قرمه درست کند  و  کارش غیر از ذخیره کردن چیز دیگری نیست، اما عارف در هردم و هر نفس دوعید دارد که سعدی گفت: هر نفسی که فرو می رود ممد حیات است و چون برمی آید مفرح ذات؛ پس در هرنفسی دونعمت موجود است و برهرنعمتی شکری واجب؛ لذا عارف در هر دم دوعید دارد.

از نظر عارف هر آن عید است. همان گونه که سنایی در دیوانش آورده است: عارفان هر دمی دو عید کنند/ عنکبوتان مگس قدید کنند. در دم یعنی یک لحظه عارف دو عید دارد. اما عنکبوت در لانه و شبکه‎ای که بافته مگس را صید می‎کند و قدید (کنسرو و بسته‎بندی) می‎کند و نگهداری می‎کند؛ یعنی عنکبوت در لحظه زندگی نمی‎کند و غذای خود را نگه می‎دارد، اما عارف چیزی را نگه نمی‎دارد و هر لحظه عالم برایش نو می‎شود. این است که همیشه ايام برای عرفا نوروز و تازه است و هیچ‎وقت عالم را کهنه نمی‎بینند. اصلا عارف نمی‎تواند کهنه ببیند و همه چیز برای او تازه است.

علی ای حال، بهترین دمی که انسان دارد در ماه مبارک رمضان است که «انفاسکم فیه تسبیح »؛ نفس کشیدن دراین ماه«سبوح قدوس»گفتن است؛ لذا امام سجاد(ع)می فرماید: سلام برتو ای عید اولیای الهی. این که می بینیم در آخر ماه مبارک رمضان عید فطر می گیرند، چون جایزه های  یک ماه را  به ما  می دهند؛         در حقیقت محصول ماه مبارک رمضان است. این ضیافة الله، آن لقاء الله را دربر دارد و عظمت از آن ماه شوال نیست، بلکه عظمت ازآن ماه مبارک رمضان است که نتیجه یک ماهه را در روز عید می دهند.

روز عید است و من مانده در این تدبیرم                         

که دهم حاصل سی روزه و ساغرگیرم

«السلام علیک یااکرم مصحوب من الاوقات و یا خیر شهر فی الایام والساعات ».(5) امام سجاد چندین بار به این ماه سلام می کند. ماه اگریک زمانی گذرا بود و باطن و سر و حقیقت و روح و جانی نداشت، این         ولی الله که به او سلام نمی گفت. آیا این ها معاذ الله نظیر اشعارخیالی شعراست که برخطابه های خیالی حمل شود که مثلا به کوه و یا  آثار مخروبه خطاب می کنند، یا نه این ماه یک حقیقتی دارد.

می گوید: ما خیلی دوست داشته و داریم، اما هیچ دوستی به عظمت این ماه نبود. یک ماهی که نه هیچ روزی مثل روزهای او بود و نه هیچ شبی مثل شب های او.

ماه چه و چگونه خواستن از خداوند

«السلام علیک من شهرقربت فیه الامال ونشرت فیه الاعمال: سلام بر ماه آرزوهای مشروع و اعمال مرفوع سلام ما بر تو ای ماهی که آرزوها در این ماه نزدیک شد و ما فهمیدیم که چه بخواهیم، لذا آرزوهای طولانی نمی طلبیم. وازطول امل آزاد شدیم و بر آمدن آرزوهای مشروع ما نزدیک شد. در همین دعای سحر ماه مبارک رمضان، امام سجاد(ع) به ماآموخت که به خدا عرض کنیم: خدایا، آن ها که تورا نمی شناسند و عبادت      نمی کنند، آن ها را روزی می دهی و این همه مار و عقرب ها را خدا تامین می کند، پس حیف است که انسان تمام حاجت ها را در محورماده و مادیات خلاصه کند. آن ها که اصلا خدا را نمی شناسند و عبادت نمی کنند، نظیر این همه کفار و منافقین، خداوند آنها را در عالم تأمین می کند، پس آیا صحیح است انسان تلاش و کوشش خود را بر این صرف بکند که ازخدا؛ طبیعت و دنیا بطلبد؟

امام می فرماید: سلام براین ماه که فهمیدیم دراین ماه ازخدا چه بخواهیم.آرزوهای طولانی نداشته باشیم، بلکه چیزی بخواهیم که برای ما بماند.

وقتی این آیه نازل شد: « وَكَأَيِّنْ مِنْ دَابَّةٍ لَا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللَّهُ يَرْزُقُهَا وَإِيَّاكُمْ ۚ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ : چه بسیارند جنبندگانی که قدرت ندارند [به دست آوردن] روزی خود را بر عهده بگیرند، خداست که به آنان و شما روزی می دهد، و او شنوا و داناست. »(6)  مهاجرین از مکه  به  مدینه  هجرت کردند. چون اینها وقتی می خواستند از مکه به مدینه هجرت کنند،کسی به آنها اجازه نمی داد تا اموالشان را هم منتقل کنند یا بفروشند و می گفتند: اگر خواستید از مکه به مدینه بروید باید با دست خالی بروید. وقتی این آیه نازل شد که هیچ جنبده ای، چه اهل پس انداز باشد یا نباشد، نیست که از جایی به جایی حرکت بکند، مگر این که خدا روزی او را می دهد؛ معنایش این است که همه در عالم روزی خدا را می خورند.

جنبده ها دو قسمت اند: بعضی اهل پس انداز و ذخیره اند مثل موش و مورچه ها؛ بعضی آزادانه زندگی می‌کنند، مثل کبوترها، گنجشک ها، بلبل ها که اینها اهل ذخیره و پس انداز نیستند. دراین آیه فرمود: هم آن موش و مورچه را که اهل پس اندازند خدا روزی می دهد، هم کبوتر و بلبل و گنجشک را که اهل ذخیره نیستند؛ اینطور نیست که فقط موش ها را خدا تأمین کند و بلبل ها را تأمین نکند، وقتی این آیه نازل شد، مسلمین از مکه به مدینه هجرت کردند. گفتند ما روزی مان را که از جایی به جایی حمل نمی کنیم، بالاخره خدای مکه خدای مدینه هم  هست. اگر ما را در مکه اداره می کند در مدینه هم اداره می کند.   با دست خالی آمدند ودرمسجدهای مدینه ماندند و مهاجر نامیده شدند؛ خدا آنها را تأمین کرد.

این چنین نیست که اگر انسان روح بلند نداشته باشد، به او خوش بگذرد و یا اگرروح بلند و عظیم داشت در جهان تلخکام باشد. انسان اگر ذهن و جانش را به چیز درستی مشغول نکند، او آدم را به چیز نادرستی مشغول می کند؛ تاآدم این نفس وذهن و مرکزاندیشه را مشغول نکند او آدم را مشغول می کند؛ فرمود: ما در این ماه فهمیدیم از خدا چه بخواهیم، اعمالمان باز و آرزوهایمان بسته شد. جلوآرزوهایمان را گرفتیم و دست به کار شدیم.

وداعی غم انگیز با یاری عزیز

«السلام علیک من قرین جل قدره موجوداوافجع فقده مفقودا»؛سلام برتو ای نزدیکی که وقتی بودی گرامی بودی و حال که در آستانه رفتن هستی،رفتنت فاجعه است وما را غمگین می کند همچون کسی که عزیزترین عضو خانواده اش را از دست بدهد.

«ومرجو آلم فراقه»؛ سلام بر تو ای تکیه گاه امید که در هنگام مفارقت، ما را متألم و رنجور کردی.آن ماه که درجان انسان رسوخ داشت، وقتی ازجان فاصله می گیرد جایش را غم  پر می کند.آن فهمیدن ها و صفای ضمیردیگر نیست. آن نشاطی را که انسان در ماه مبارک رمضان برای نثار و ایثار دارد در غیر ماه مبارک رمضان ندارد. اگرانسان در این ضیافت حق ازخدا، غنا و بی نیازی طلب کند،چیزی او را به خود متوجه و مشغول نمی کند؛نه از کسی می ترسد و نه از بذل جان دریغ می کند.

«السلام علیک من الیف آنس مقبلا فسرواوحش منقضیا فمض: سلام برتو ای دوست با الفت که وقتی آمدی، ما رامسرور کردی و وقتی رفتی، ما را گداختی و رفتی، داغ زدی ورفتی!»(7) این حرف،حرف یک انسانی است که با باطن روزه این ماه وبا باطن لیله قدردر تماس بوده است.

وداع با ماه رقت قلوب و قلت ذنوب

«السلام علیک من مجاور رقت فیه القلوب و قلت فیه الذنوب: سلام برتو ای همسایه عزیزکه درمجاورت و جواررحمت تو بودیم.توهمسایه ای بودی که دراین مدت دل ها رقیق می شد وگناهان کم.»

در مناطق ییلاقی و در سرزمینی که سبز و خرم است چشمه معدنی می جوشد، چون با املاح و رسوبات همراه است، این آب زلال نیست که راه خود را طی کند و راه باز کند و تشنه ها را سیراب کرده و به مقصد برسد، بلکه با رسوبات و املاح همراه است. این آب زلال است که وقتی از چشمه می جوشد راه خود را باز می کند و راه کسی را هم نمی بندد; همه این درخت ها و گیاهان تشنه سر راه را هم سیراب می کند تا به دریا برسد، این خاصیت آب زلال است که اصلا به دنبال تشنه می رود تا سیرابش کند. سرش را به سنگ می زند و تلاش و کوشش می کند که خود را به تشنه ها برساند اما اگر این آب رسوبی باشد همین که می جوشد راه خود را می بندد. بعد از چند سال در آن مزرع، تلی از سنگ پیدا شده و همه آن سرزمین های سبز، خشک می شود و از او چیزی روئیده نمی شود.

این آب وقتی زلال و صاف نباشد جلوی خودش را هم می بندد؛ افکار و اندیشه دردل ها هم همین طور است، اگر زلال باشد از جان می جوشد، با زبان و قلم منتشر می شود، به گوش و چشم می رسد و از آنجا به دل های دیگران می رسد؛ لذا یکی ازالقاب عالم «ماء معین»است که ریشه اصلی آن درباره حضرت ولی عصر(عج) است که یکی ازالقاب مبارک آن حضرت «ماء معین»است: « قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ مَاؤُكُمْ غَوْرًا فَمَنْ يَأْتِيكُمْ بِمَاءٍ مَعِينٍ: گو: به من خبر دهید اگر آب مورد بهره برداری شما [چون آب رودها، چشمه ها، سدها و چاه ها] در زمین فرو رود [تا آنجا که از دسترس شما خارج گردد] پس کیست که برایتان آب روان و گوارا بیاورد؟!» (8)

ماء معین یعنی آب جاری؛آبی که چشم، آن را می بیند. علم وعالم را ماء معین می گویند،چون مانند چشمه زلال است که می جوشد.حرفی که می زند،چیزی که می نویسد،علمی است که از جان او تراوش کرده و به گوش وچشم شخصی رسیده است و او می فهمد و به دیگری می گوید،دیگری هم می فهمد و به بعدی می گوید.

این مانند یک چشمه زلالی است که بالاخره به اصلش می رسد اما افکار و اندیشه و خیالات باطل مانند همان رسوبات و املاح معدنی اند که همان جا قلب را می بندند؛کم کم این قسی می شود، وقتی که دل بسته شد، نه چیزی از آنجا سرایت می کند و به دیگران می رسد ونه حرف دیگران به آنجا می رسد. نه حرف او در غیر مؤثر است و نه حرف غیر در او مؤثر می باشد. امام سجاد(ع) فرمود: دل ها دراین ماه نرم و رقیق وگناهان دراین ماه کم می باشد.

ماه پیروزی برشیطان

«السلام علیک من ناصراعان علی الشیطان وصاحب سهل سبل الاحسان: سلام برتو ای رفیقی که کمک کردی تا ما برشیطان مسلط شدیم.» انسان دراین ماه برشیطان مسلط می شود. به خاطرات شیطانی گوش فرا نمی‌دهد. تو برای ما مصاحب خوبی بودی که ما توانستیم برشیطان پیروز شویم.

ما نه تنها دربُعد سلبی ازدست شیطان نجات پیدا کردیم که کار بد نکردیم، بلکه دربُعد اثباتی هم پیروز شدیم. راه های خیررا خوب و به آسانی طی کردیم. اگر در غیر ماه مبارک رمضان کارخیر را به سختی انجام می‌دادیم، دراین ماه به آسانی انجام دادیم، تو باعث شدی که ما راه احسان را با سهولت طی کردیم.

ماه آزادی

«السلام علیک ما اکثرعتقاء الله فیک: سلام برتوای ماهی که چقدر بنده ها را خدا در این ماه آزاد کرده است.» خدا آنها راکه گرفتارآتش و رذائل اخلاقی بودند، از دست این بندها آزاد کرد و نعمتی بهتراز آزادی نیست.

امام صادق(ع) فرمود: «من رفض الشهوات فصارحرا:  اگرکسی شهوت را ترک کند،آزاد می شود.»(9) و نعمتی بالاترازآزادی وآزادگی وحریت نیست که انسان گرفتارشهوت وغضب و برده هوی نباشد و زمامش را به دست هوسش نسپرد.

« وما اسعد من رعی حرمتک بک »؛ چقدرسعادتمند شدآن کسی که احترام تو را حفظ کرد و مواظب بود تا در این ماه حرف بد نزند، خیال و گناه بد نکند.

ماه محوکننده گناه

«السلام علیک ما کان امحاک للذنوب و استرک لانواع العیوب: سلام برتو ای حقیقت ماه مبارک رمضان که تو محوکننده گناه هستی و پوشاننده تر از هر چیزی نسبت به عیوب انسان؛ عیب رامی پوشانی وگناه را محومی کنی.»

اول پوشاندن و ستر و بعد مغفرت است. خدای سبحان اول می پوشاند،که آبروی انسان محفوظ باشد،بعد    می بخشد.این ستار زمینه آن غفار را فراهم می کند. انسان تا بتواند آبروی دیگران را حفظ کند، خدا هم آبروی او را حفظ می کند، مؤمن حق ندارد کاری بکند که ذلت آور باشد.

«السلام علیک ما کان اطولک علی المجرمین: سلام برتوای ماه مبارک رمضان که برای افراد تبهکار خیلی طولانی هستی ورمضان برای اوحکم چندین ماه است.»

«واهیبک فی صدورالمؤمنین: ماه مبارک رمضان دردل های مؤمنان  با یک هیبت و ابهت و جلال و هیمنه و شکوه تلقی می شود.»

وداع با ماه بی رقیب

«السلام علیک من شهر لا تنافسه الایام: سلام برتوای ماهی که هیچ ماهی با تومسابقه ورقابت ندارد.»

درمنافسه وقتی انسان می دود و مسابقه می دهد، نفس نفس می زند تا به مقصد برسد. خدای سبحان هم  در آیه 26 سوره مطففین فرمود برای گرفتن فضائل،  منافسه  بدهید: « خِتَامُهُ مِسْكٌ  وَ فِي ذَلِكَ فَلْيَتَنَافَسِ الْمُتَنَافِسُونَ: مُهر و مومش مشک است، و رقابت کنندگان و مسابقه گران باید به سوی این نعمت ها بر یکدیگر پیشی گیرند.» هیچ ماه و ایام و لیالی و لحظاتی با تو منافسه نمی کند و رقابت ندارد. توپیشگامی و همه یازده ماه سال به دنبال تواند. این چنین نیست که انسان بگوید در ماه مبارک رمضان حرف ها را  می شنوم و بعدا عمل می کنم. اگر فعلا عمل نشود بعدا هم عمل نمی شود؛ چون زمان های دیگر آن قدرت را ندارد که با ماه مبارک رمضان درکسب توفیق انسان رقابت کنند.

«السلام علیک غیرکریه المصاحبه و لا ذمیم الملابسه: سلام برتو، دراین مدتی که مهمان ما بودی یا ما در خدمت شما بودیم،هیچ رنجی ندیدیم.ازمصاحبت با شما خسته نشدیم.» درخدمت شما بودیم و لذت بردیم، ذم،کراهت و مانند آن از شما مشاهده نکردیم. تو مهمان خوبی برای ما بودی.

«السلام علیک کما وفدت علینا بالبرکات و غسلت عنا دنس الخطیئات: سلام برتو ای ماه گرامی مبارک رمضان که برکت آوردی، ما را شستشو کردی و رفتی و بعدا اگر آلوده شدیم به دست خود آلوده  شده ایم والا تو ما را تطهیر کردی و رفتی.» ما احساس سبکی می کنیم.

مهمان بی زحمت

السَّلَامُ عَلَیک غَیرَ مُوَدَّعٍ بَرَماً وَ لَا مَتْرُوک صِیامُهُ سَأَماً: سلام بر تو که وداع با تو نه از باب خستگی، و فراغت از روزه‌ات نه به خاطر ملالت است.» انسان وقتی مهمان را با تشریفات پذیرایی می کند، خود دراین مدت خسته می شود؛ اما ایشان می فرماید ما خسته نشدیم، ما ازروزه گرفتن که پذیرایی تو بود خسته نشدیم ورنجی احساس نکردیم، بلکه برای ما گوارا بود.

«السَّلَامُ عَلَیک مِنْ مَطْلُوبٍ قَبْلَ وَقْتِهِ، وَ مَحْزُونٍ عَلَیهِ قَبْلَ فَوْتِهِ: سلام بر تو که قبل از آمدنت در آرزویت بسر می‌بردیم، و پیش از رفتنت بر هجرانت محزونیم.» همین که می خواهی بروی ما را غمگین کرده ای.

«السَّلَامُ عَلَیک کمْ مِنْ سُوءٍ صُرِفَ بِک عَنَّا، وَ کمْ مِنْ خَیرٍ أُفِیضَ بِک عَلَینَاسلام بر تو چه بسا بدیها که به وسیله تو از جانب ما گشته، و چه خوبیها که در پرتوت بر ماروان گشته.» ما درحقیقت مهمان تو بودیم، نه تومهمان ما.

«السَّلَامُ عَلَیک وَ عَلَى لَیلَةِ الْقَدْرِ الَّتِی هِی خَیرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ: سلام بر تو و بر شب قدرى که از هزار ماه ( تقریبا 80 سال) بهتر و بالاتر است.»  

« السَّلَامُ عَلَیک مَا کانَ أَحْرَصَنَا بِالْأَمْسِ عَلَیک، وَ أَشَدَّ شَوْقَنَا غَداً إِلَیک سلام بر تو دیروز چه سخت به تو دل بسته بودیم، و فردا چه بسیار به تو اشتیاق پیدا خواهیم کرد.» این طور نیست که به عنوان یک اداء وظیفه این مراسم تودیع را انجام بدهیم.

«السَّلَامُ عَلَیک وَ عَلَى فَضْلِک الَّذِی حُرِمْنَاهُ، وَ عَلَى مَاضٍ مِنْ بَرَکاتِک سُلِبْنَاهُ: سلام بر تو و بر فضیلت تو که از آن محروم گشتیم، و بر برکات گذشته‌ات که از دست ما گرفته شد. »

« اللَّهُمَّ إِنَّا أَهْلُ هَذَا الشَّهْرِ الَّذِی شَرَّفْتَنَا بِهِ، وَ وَفَّقْتَنَا بِمَنِّک لَهُ حِینَ جَهِلَ الْأَشْقِیاءُ وَقْتَهُ، وَ حُرِمُوا لِشَقَائِهِمْ فَضْلَهُ:  بارالها ما اهل این ماهیم که ما را به آن شرافت بخشیدی، و توفیق ادراکش را به ما عنایت فرمودی آنگاه که تیره بختان وقتش را نشناختند، و از بخت بدشان از فضلش محروم شدند.»

 « أَنْتَ وَلِی مَا آثَرْتَنَا بِهِ مِنْ مَعْرِفَتِهِ، وَ هَدَیتَنَا لَهُ مِنْ سُنَّتِهِ، وَ قَدْ تَوَلَّینَا بِتَوْفِیقِک صِیامَهُ وَ قِیامَهُ عَلَى تَقْصِیرٍ، وَ أَدَّینَا فِیهِ قَلِیلًا مِنْ کثِیرٍ: تویی سرپرست آنچه از معرفتش که ما را بدان برتری دادی، و آنچه از سنّتش که ما را بدان رهنمون شدی، و ما به توفیق تو به روزه و نماز آن برخاستیم همراه با تقصیر، و در آن اندکی از بسیار را بجا آوردیم.»

«ا اللَّهُمَّ فَلَک الْحَمْدُ إِقْرَاراً بِالْإِسَاءَةِ، وَ اعْتِرَافاً بِالْإِضَاعَةِ، وَ لَک مِنْ قُلُوبِنَا عَقْدُ النَّدَمِ، وَ مِنْ أَلْسِنَتِنَا صِدْقُ الِاعْتِذَارِ، فَأْجُرْنَا عَلَى مَا أَصَابَنَا فِیهِ مِنَ التَّفْرِیطِ، أَجْراً نَسْتَدْرِک بِهِ الْفَضْلَ الْمَرْغُوبَ فِیهِ، وَ نَعْتَاضُ بِهِ مِنْ أَنْوَاعِ الذُّخْرِ الْمَحْرُوصِ عَلَیهِ:  خداوندا پس تو را سپاس همراه با اقرار به بدی‌هامان، و اعتراف به سهل انگاریمان، در حالی که در قلوبمان ندامت قطعی، و بر زبانمان عذر صادقانه داریم، پس ما را با توجه به اعتراف به تقصیری که در این ماه داشتیم مزدی عنایت کن که  تدارک‌کننده  فضیلت‌های دلخواهمان، و جایگزین ذخیره‌هایی که مورد علاقه ماست باشد.» پس اجرمصیبت بر تفریط در این ماه را چیزی قرارده تا به وسیله آن، فضیلتی که مورد رغبت است نائل آییم و به جای آن از انواع ذخایری که برآن تشویق شده عوض به دست آوریم.

« وَ أَوْجِبْ لَنَا عُذْرَک عَلَى مَا قَصَّرْنَا فِیهِ مِنْ حَقِّک، وَ ابْلُغْ بِأَعْمَارِنَا مَا بَینَ أَیدِینَا مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ الْمُقْبِلِ، فَإِذَا بَلَّغْتَنَاهُ فَأَعِنِّا عَلَى تَنَاوُلِ مَا أَنْتَ أَهْلُهُ مِنَ الْعِبَادَةِ، وَ أَدِّنَا إِلَى الْقِیامِ بِمَا یسْتَحِقُّهُ مِنَ الطَّاعَةِ، وَ أَجْرِ لَنَا مِنْ صَالِحِ الْعَمَلِ مَا یکونُ دَرَکاً لِحَقِّک فِی الشَّهْرَینِ مِنْ شُهُورِ الدَّهْرِ: و عذر ما را در کوتاهی از ادای حقّت قبول کن، و آینده عمرمان را به ماه رمضان آینده که در پیش داریم برسان، و چون ما را به آن رساندی ما را بر انجام عبادتی که سزاوار توست یاری ده، و به انجام طاعتی که شایسته آن ماه است موفق دار، و عمل صالحی را که موجب تدارک حق تو در آن دو ماه از ماه‌های زمان خواهد بود به دست ما جاری فرما.»

« اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ اجْبُرْ مُصِیبَتَنَا بِشَهْرِنَا، وَ بَارِک لَنَا فِی یوْمِ عِیدِنَا وَ فِطْرِنَا، وَ اجْعَلْهُ مِنْ خَیرِ یوْمٍ مَرَّ عَلَینَا أَجْلَبِهِ لِعَفْوٍ، وَ أَمْحَاهُ لِذَنْبٍ، وَ اغْفِرْ لَنَا مَا خَفِی مِنْ ذُنُوبِنَا وَ مَا عَلَنَ:  خداوندا بر محمد و آلش درود فرست، و ضایعه دردآور از دست رفتن رمضانمان را جبران کن، و روز عیدمان و فطرمان را بر ما مبارک گردان، و آن را از بهترین روزهایی قرار ده که بر ما گذشته، که بیشترین عفو را موجب، و بیشترین معاصی را محو کننده باشد، و گناهان پنهان و آشکار ما را مورد مغفرت قرار ده.»

جان کلام اینکه؛ اولا چه غم انگیز است وداع با ماه عطوفت و مهربانی. همان ماهی که در آن انسان ها بیش از هر زمان دیگری به خداوند متعال نزدیک می شوند و در آن مومنان بدون رو در بایستی با خدایشان به راز و نیاز می پردازند. خداوند در این ماه خوان گسترده ی خود را به روی تمام بندگانش می گشاید تا هر کسی به اندازه ی وسعش از این ماه عزیز فیض ببرد و بتواند از بزرگترین فرصت برای طلب بخشش از خداوند بهره مند شود، امید است خداوند در این ماه عزیز و مبارک خواسته ها و دعاهای همه عزیزان را اجابت نماید؛ و ثانیا با پایان ماه مبارک رمضان، می توان پيامدهای معنوی رمضان را در ماه های دیگر نیز حفظ کرد چراکه وداع با ماه رمضان، هرگز به معنای وداع با ویژگی های ارزشمند این ماه نیست. بزرگان دین معتقدند اين كه در آخر ماه مبارك رمضان عيد فطر مي‌گيرند، چون جايزه هاي يك ماه را به ما مي‌دهند كه در حقيقت محصول ماه مبارك رمضان است. ضيافة الله، لقاء الله را به دنبال دارد. پس عظمت از آنِ ماه شوال نيست؛ بلكه عظمت از آنِ ماه مبارك رمضان است كه نتيجهٴ يك ماهه را در روز عيد مي‌دهند.

رمضان میرود و می برد از کف ما

آن که سی روز صفا یافت از او محفل ما

رمضان رفت و دریغا که به امضاء نرسد

طاعتِ ناقص ِ ما، روزه ناقابل ما

پانویس‌ها:

1- صحیفه سجادیه؛ دعاء 45، وداع ماه مبارک رمضان.

2- همان.

3-قدید به گوشت های مانده ذخیره لانه ها می گویند.

4- دیوان سنائی غزنوی.

5- دعای وداع.

6- سوره عنکبوت/ 60.

7- «مض» آن درد گدازنده را گویند. همچون رنجش از گداختگی آهن سرخ شده ای که به انسان اصابت کند.

8- سوره ملک/30.

9- امالی؛ شیخ مفید. مجلس 6، حدیث 14.

منابع:

1- تفسیر نور، محسن قرائتی، تهران:مركز فرهنگى درسهايى از قرآن، 1383 ش، چاپ يازدهم.

2- اطیب البیان فی تفسیر القرآن‌، سید عبدالحسین طیب، تهران:انتشارات اسلام‌، 1378 ش‌، چاپ دوم‌.

3-تفسیر اثنی عشری، حسین حسینی شاه عبدالعظیمی، تهران:انتشارات ميقات، 1363 ش، چاپ اول.

4-تفسیر روان جاوید، محمد ثقفی تهرانی، تهران:انتشارات برهان، 1398 ق، چاپ سوم.

5- برگزیده تفسیرنمونه، ناصر مکارم شیرازی و جمعي از فضلا، تنظیم احمد علی بابایی، تهران: دارالکتب اسلامیه، ۱۳۸۶ش.

6- تفسیر راهنما، علی اکبر هاشمی رفسنجانی، قم:بوستان كتاب(انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم)، 1386 ش‌، چاپ پنجم‌.

دکتر اسدالله افشار