درك فرصت‌هاي معنوي ماه مبارك رمضان

پايگاه خبري تحليلي «نيک رو»، درک عظمت ماه مبارک رمضان و فرمان‌های پروردگار در این ماه، خود یک واجب مقدمی است که توجه خاص روزه داران این ماه را می طلبد بگونه‌ای که در اثر این توجه، لذت روزه داری و کارائی و مفید بودن آن غیر قابل انکار خواهد بود.

آگاهی و معرفت نسبت به این ماه شریف دو گونه است: ظاهری و باطنی. معرفت ظاهری شامل آگاهی از احکام روزه و اعمال مستحب است، درحالی‌که معرفت باطنی، درک اسرار و حقیقت این ماه را شامل می‌شود. آنچه که برای روزه دار مهم است رسیدن به معرفت باطنی است، همان چیزی که در زبان روایات از آن به اسرار روزه تعبیر می شود.

افرادی که نسبت به این ماه، فقط دارای معرفت ظاهری هستند هیچ فرقی بین این ماه با ماه های دیگر      نمی بینند، اما کسانی که نسبت به آن معرفت باطنی دارند و علاوه بر احکام ظاهری به اسرار و باطن آن هم پی بردند می فهمند که آنچه در باطن این ماه می گذرد کاملاً متفاوت است و بر همین اساس خود را از همین ابتدای کار مهیای خوشه چینی و بهره برداری حداکثری از این ماه خواهند کرد.

چهار راهکار برای استفاده بهتراز فرصت معنوی ماه مبارک رمضان

ماه مبارک رمضان یکی ازفرصت های معنوی است که ازارزش فوق العاده ای برخورداراست ولازم است ازآن بهره برداری کامل بشود. درهای رحمت پروردگار در این ماه بازاست و فوج فوج ازبندگان آمرزیده     می شوند. ماهی که نفس کشیدن درآن عبادت است وثواب عبادات واعمال خیردرآن، چندین برابرمی شود.

شب قدرکه درماه مبارک رمضان است،یک فرصت روی فرصت است وعبادت درآن شب، برترازهزار ماه عبادت است.بنابراین فرصت های کم نظیری درپیشِ رو است ونسیم های رحمتی درحال وزیدن می باشد.پیامبراکرم«ص» فرمودند:"إِنَّ لِرَبِّکمْ فِی أَیامِ دَهْرِکمْ نَفَحَاتٍ أَلَا فَتَعَرَّضُوا لَهَا:نسیم هایی در زندگی انسان می وزد وهمه باید خود رادرمعرض این نسیم ها قراردهند تا ازبرکات آن بهره مند گردند.[1]

بخاطر داشته باشیم که فرصت ها همان طور که امام علی علیه السلام فرمودند چون ابر سریع می گذرند: «الْفُرْصَةُ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ، فَانْتَهِزُوا فُرَصَ الْخَيْرِ»[2]، فرصت، چون ابر مى گذرد. پس، فرصت هاى كار خوب را غنيمت شمريد. بنابر این، این فرصت ها نیستند که باید منتظر ما بمانند تا هر زمان که خواستیم بتوانیم از آنها  استفاده کنیم بلکه این ما هستیم که باید فرصت ها را شناسائی و دنبال آن بگردیم و بویژه در امور خیر، با سرعت و سبقت از دیگران نگذاریم که از دست برود.

برای استفاده بهتراز فرصت معنوی ماه مبارک رمضان، برای اینکه مشمول لطف خدا شویم،توفیق عبادت و بندگی و ترک معصیت پیدا کنیم، دراین ماه مبارک قدمی درمعنویت برداریم، خودسازی و تهذیب نفس کنیم، برای این که بتوانیم به حسن عاقبت دست یابیم  و حوائج ما مستجاب و گرفتاری ها رفع گردد، چهار راهکاروجود دارد که ذیلاً به آن اشاره می شود:

1)پرهیزاز غذای حرام و شبهه ناک

بايد مراقب بود در ماه مبارک رمضان غذای حرام و شبهه ناک خورده نشود. خداوند به کسی که در شکم او غذای حرام وجود دارد، نظرلطف نمی کند. عبادات چنین کسی ممکن است از نظرظاهری صحیح باشد ولی مورد قبول و پذیرش خداوند سبحان واقع نمی شود. حتی اگر  نمی توانیم درآمد خود را برای همیشه حلال و پاک کنیم، اگر توفیق پرداخت خمس و زکات نداریم، لااقل برای این یک ماه،  مبلغی جدا کنیم و خمس و زکات آن را پرداخت کنیم و با اجازه یک مجتهد جامع الشّرایط مبلغ مصرفی خوراک خود وخانواده را ازآن مبلغ بپردازیم.

قبل از ماه مبارک رمضان، دارایی خود را حلال کنیم تا بتوانیم توبه کنیم و پاک و پاکیزه و با آمادگی  به استقبال این ماه شریف برویم و بتوانیم ازبرکات آن استفاده لازم را ببریم. کسب حلال به خصوص در زمان حاضر بسیار مشکل است، اما امرلازمی است ونمی شود مال حرام در زندگی کسی باشد و رستگار شود و عاقبت به خیرگردد. لذا بايد در ماه مبارک رمضان ازغذای حرام و شبهه ناک پرهیزکنیم  تا بتوانیم این ماه را  با دعای مستجاب سپری کنیم  و به ملکه تقوا دست یابیم.

 2) ارتباط با خداوند ازطریق انس با نمازجماعت و قرآن و دعا

بنابرتأکید اسلام،مساجد همیشه باید در وقت نمازپرازجمعیت باشد. قرآن کریم همواره تأکید می فرمایدکه:  " وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَارْكَعُوا مَعَ الرَّاكِعِينَ:و نماز را برپا دارید، و زکات بپردازید، و همراه رکوع کنندگان رکوع کنید [که نماز خواندن با جماعت محبوب خداست].."[3]

در وقت نماز، همه جاباید تعطیل باشد و مساجد مملوّ از جمعیت مسلمانان باشد. عدم اهمیت به نماز،یعنی شلوغ بودن خیابان و مراکزتفریحی و سایرمکان ها در وقت نماز و خلوت بودن مساجد، ننگ بزرگی برای مسلمین محسوب می شود و مورد مذمّت و نکوهش قرآن کریم می باشد. چنان که می فرماید:" فَوَيْلٌ لِلْمُصَلِّينَ. الَّذينَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ: پس وای بر نمازگزاران. آنانکه در دل از یاد خدا غافلند. "[4]

حال اگراین كوتاهي رادرطول سال داریم،ولي بايد لااقل درماه مبارک رمضان،حضورجدی درمساجد داشته باشیم وبا نمازجماعت وقرآن کریم انس بگیریم.اگرمی خواهیم خداوند متعال نظرلطفی به ما بکند،مساجد راپرکنیم وازطریق نمازجماعت و قرآن کریم و دعا، رابطه خود را با خداوند محکم کنیم تا مشمول عنایات ویژه حق تعالی شویم. همچنین لازم است ائمه جماعت و روحانیون مساجد، پس از نماز برای مردم سخنرانی کنند و«اعتقادات»، «اخلاق» و «احکام» اسلام را برای مردم تبیین نمایند.

3) رسیدگی به امورمردم

رابطه با خداوند متعال،یک بال برای پروازاست و بال دیگری که برای حرکت صعودی انسان به سوی معنویات لازم است، رابطه با مردم می باشد. قرآن کریم مکرراًمی فرمایدکه: " وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ: هم با خداوند و هم با مردم رابطه داشته باشید".

همه باید به هراندازه که می توانند، به مستمندان رسیدگی کنند. از ما انتظارنمی رود که مثل اهل بیت«سلام الله علیهم»از افطارخود بگذریم و به دیگران ببخشیم، ولی وظیفه داریم که تشریفات و تجمّلات را حذف کنیم و به جای آن از نیازمندان دستگیری نماییم. علاوه برگناه،از گفتار وکرداربیهوده و بی نتیجه هم بایداجتناب شود. بعضی صحبت ها غیبت و تهمت و دروغ نیست ولی بیهوده است و نه نتیجه دنیا دارد، نه نتیجه آخرت. اینگونه حرف ها فشارقبردارد وباید ازآن پرهیز شود. بیایید لااقل دراین ماه زبان خود را ازگناه وبیهوده گویی حفظ کنید.همه باید ساده زیست باشند و همه از ساده زیستی اضافه می آورند با احترام کامل و مخفیانه به فقرا ببخشند. اختلاف طبقاتی در جامعه امروزی کولاک می کند. عده ای از مردم بسیار ثروتمند و عده زیادی فقیرهستند. گروهی تجمل گرا شده اند و تشریفات زیادی درزندگی دارند و گروهی دیگرحتی در تهیه افطارخود مشکل دارند.چنین افرادی که زیاد هم هستند،آبرومندند و نمی توانند به کسی روبیندازند. اگر به دستور قرآن کریم عمل شود ورسیدگی به نیازمندان جایگزین تجمل گرایی شود، فقرازجامعه رخت برمی بندد.

باید در این یک ماه به فکردیگران باشیم و ازمستمندان دستگیری کنیم. دراین یک ماه، مبلغی که همیشه صرف تشریفات می کنیم، به فقرا ببخشیم. اگر کسی بتواند شکم یک نفرگرسنه را سیرکند، خداوند وعده داده است او را عاقبت به خیرمی کند. چنین کسی ذلّت بعد ازعزت پیدا نمی کند و خود او و فرزندانش ازانحراف فکری که امروزه بسیاری ازجوانان را مبتلا کرده است و نزدیک است دین و مذهب آنان را بگیرد، مصون می مانند. نهایتاً با دین ازدنیا می رود و هنگام مرگ امیرالمؤمنین به فریاد او خواهند رسید.

4) اجتناب از گناه

درماه مبارک رمضان، چشم  و گوش و زبان خود را کنترل کنیم. از نگاه های آلوده بپرهیزیم.ازدیدن فیلم‌ها و برنامه های حرام و بیهوده در ماهواره و اینترنت و تلویزیون دوری گزینیم. غنا و موسیقی و حرف‌های حرام و بیهوده نشنویم. غیبت نکنیم، تهمت نزنیم، شایعه پراکنی نکنیم، دروغ نگوییم و به کسی توهین نکنیم.

گاهی مشاهده می شود هنگام افطار، برخی غیبت می کنند وتهمت می زنند. معلوم است چنین افرادی روزه نبوده اند، فقط گرسنگی وتشنگی راتحمل کرده اند.روزه ای که همراه با گناه باشد،روزه واقعی نیست ومقبول درگاه الهی واقع نمی شود.علاوه برگناه،ازگفتاروکرداربیهوده و بی نتیجه هم باید اجتناب شود. بعضی صحبت ها غیبت وتهمت ودروغ نیست ولی بیهوده است ونه نتیجه دنیا دارد،نه نتیجه آخرت. اینگونه حرف ها فشارقبرداردوباید ازآن پرهیزشود. بیایید لااقل دراین ماه زبان خود راازگناه و بیهوده گویی حفظ کنیم.کسی که گناه وکرداربیهوده وبی نتیجه داشته باشد،نمی تواند ازماه مبارک رمضان استفاده مطلوب نماید.ماه مبارک رمضان باید مقدمه ای باشد برای رفع فساداخلاقی.فساداخلاقی اکنون یک زنگ خطربرای اسلام ونظام مقدس جمهوری اسلامی می شود.

بی بند و باری درخیابان ها، بی حجابی وبدحجابی و سایرمصادیق فساد اخلاقی، بحران بزرگی است که باید برای آن فکری بشود. در ماه مبارک رمضان دعا کنیم این آتش فساد اخلاقی خاموش شود وغیرت و عفت به جامعه برگردد که اگر همین طورادامه پیدا کند و چاره ای برای آن اندیشیده نشود، جامعه را نابود خواهد کرد.

فساداخلاقی درجامعه فعلی کولاک می کند و برخی هم متأسفانه دامن به آتش می زنند و این آتش برای خانواده ها و برای جوانان و آینده آنان تهدید بزرگی است. نسل آینده در معرض نابودی فرهنگی است و این بحران می تواند قضیه«آندلس»یا«اسپانیا»راتکرارکند که یک کشور اسلامی را به یک کشور بی بند و بار و غیر اسلامی تبدیل کردند. بايد دراين ماه مبارک رمضان علاوه بردعاهای شخصی، برای رفع و ریشه کن شدن فساد اخلاقی که جامعه رافراگرفته است دعا کنیم.[5]

برنامه ریزی برای عبادت‌ در ماه مبارک رمضان

درماه مبارک رمضان، علاوه برعبادت‌های معمول وهمیشگی- مانند نمازهای یومیه- عبادات واجب و مستحب دیگری نیزاضافه شده‌اند؛مانندروزه گرفتن که درسایرماه‌های سال برما واجب نیست ونیزانجام دادن اعمال مستحبی که دراین ماه تأکید فراوانی برآن‌ها شده است؛مانندتلاوت قرآن،خواندن دعاو... .

سعی کنیداولاً میزان خواب خود را خیلی تغییرندهید وثانیاً وقت آن را نیزخیلی به هم نزنید؛فقط با کمی تغییردرچرخه خواب،برنامه خواب واستراحت خودراادامه دهید؛مثلاً اگرهنگام سحرحدود یک ساعت (برای سحری خوردن وخواندن نماز شب و نماز صبح بیدار می‌مانید،این مقدارازخواب را سعی کنید در روزجبران کنید؛به عنوان مثال بعد ازنمازظهروعصر با توجه به این که ناهارازبرنامه روزانه حذف شده است،همان وقت را به استراحت وخواب اختصاص دهیدتاهم خواب شما جبران شودوهم مقداری از شب رابتوانید بیداربمانید وازوقتتان استفاده بهتری بکنید. علاوه برآن چه بیان شد،رعایت نکات زیربرکیفیت استفاده ازماه مبارک رمضان می‌افزاید:

1- برای استفاده بهینه اززمان،درهنگام رفت وآمد،ذکربگویید(البته ذکرهای بدون صدا وآرام تا شائبه ریا به وجود نیاید). سعی کنید ازمرحله ذکرزبانی به مرتبه توجه به معنای ذکروذکرقلبی ویاد واقعی خداوند برسید؛ به طوری که اوراحاضروناظربرخود بدانید. بهترین ذکر، به ویژه برای رفع بعضی مشکلات ظاهری و نیز روحی و روانی، ذکراستغفار و لا اله الا الله است.

2- سعی کنید دائم الوضو باشید و حتی قبل از خواب نیز وضو بگیرید و به بستر خواب بروید؛ زیرا در  ماه مبارک رمضان، خواب نیز عبادت است و نفس کشیدن تسبیح به حساب می‌آید.

3-ازشب زنده داری واحیا- به ویژه درشب‌های تعطیلی- به مقدارحال وکشش روحی غفلت نکنید. شاید یکی ازمهم‌ترین اعمال درماه مبارک، شب زنده‌داری،تهجد،استغفار و نمازشب در نیمه شب‌هاست.

4- حتماًدریکی ازمجالس بیان احکام ومعارف دینی و موعظه،در مساجد یا حسینیه‌ها شرکت کنید. بسیاری از عالمان و مجتهدان نیزمقید به موعظه هستند و به مواعظه گویندگان گوش فرا می‌دهند تا دل و جان خود را به واسطه شنیدن معارف دینی متذکر و نورانی سازند. از هدر دادن انرژی بی‌جا و بی‌مورد مثل سخن غیرلازم و تماشای برنامه‌های تلویزیونی غیرضروری اجتناب کنید و به عبارت دیگر، با سکوت بیشتر و کنترل حواس، از هدر دادن انرژی جلوگیری کنید؛ به تمرکزخود بیفزایید و فرصت‌های جدیدی برای انجام دادن کارهای مهم‌ترایجاد کنید. به طورکلی، شرکت درمجالس مذهبی، خود را در معرض نفحات و نسیم‌های رحمت الهی قراردادن است و این، نقش مهمی درحفظ دین و معنویت انسان دارد.

5- ازانجام دادن ورزش‌های سنگین درطول ماه رمضان اجتناب کنید و در این ماه سعی کنید ورزش‌های سبک وآرام (مانند پیاده روی یا نرمش)انجام دهید.

6- از غذاهای قندی وپروتئین دار در رژیم غذایی خود بیشتر استفاده کنید؛ مانند خرما و لبنیات.

7- ازپرخوری هنگام افطاروسحری پرهیزکنید؛ زیراعلاوه براین که چرخه خواب شما را به هم خواهد زد، از سایر برنامه‌های عبادی و درسی نیز بهره کافی را نخواهید برد.

8- برترک محرماتی که براعضای دیگرلازم گردیده - به ویژه محرمات چشم، گوش وزبان ونیزاستفاده از غذای حلال،اهتمام ویژه‌ای داشته باشید.

9- در شبانه روزچند نوبت قرآن تلاوت کنید؛ برای مثال حدود پانزده دقیقه درروز وپانزده دقیقه در شب.

10- دعاها را تقسیم کنید وآن‌ها را در چند نوبت در شبانه روز بخوانید. روزها به همان مقداردعایی که بین نمازیا بعد ازنمازهای یومیه خوانده می‌شود، اکتفا کنید. اما شب‌ها وقت بیشتری را صرف خواندن دعا کنید. اگربعضی ازدعاها طولانی است، لازم نیست هرشب همه آن دعا را بخوانید.

به هرحال سعی کنیم بهترین بهره را ازاین ماه عزیز و پربرکت ببریم واجازه ندهیم که به راحتی ازدستمان برود، نبایداجازه دهیم که گرسنگی و ضعف روزها ما را کلافه کرده از عبادت غافل کند و پرخوری و تبعاتش شب های ما راضایع کند. ماه مبارک رمضان فرصت مناسبی است تا با توبه و استغفار بار گناهان خود را سبک کنیم از کجا معلوم که به ماه رمضان بعدی برسیم ؟؟؟[6]

جان کلام این که؛

1- ماه مبارک رمضان فرصت کسب همه خوبی ها است. در این ماه می توان قله های رفیع معنویت، کمال و تقوا را فتح نمود. حال، این سؤال پیش می آید که چه کنیم تا این آثار به دست آمده، تقویت شود و بعد از ماه رمضان نیز استمرار یابد؟ بدیهی است آنچه می تواند در این خصوص راهنمای ما باشد، آیات، روایات و سیره بزرگان دین است.

2- ماه مبارک رمضان بهترین فرصت برای خودسازی و حرکت به سوی کمال و پرکشیدن به سوی معنویت است. به فرموده پیامبر اعظم(ص): این ماه، ماه خدا، ماه برکت، رحمت، آمرزش و ماه مهمانی خدا است که مؤمنان از اهل کرامت خدا شده اند. نفس ها، ثواب تسبیح و ذکر خدا و خواب ثواب عبادت دارد. اعمال در آن پذیرفته و دعاها مستجاب است. [7]

3- به تعبیر رهبر معظم انقلاب: «ماه رمضان در هر سال، قطعه ای از بهشت است که خدا در جهنّم سوزان دنیای مادّی ما آن را وارد می کند و به ما فرصت می دهد که خودمان را بر سر این سفرۀ الهی در این ماه، وارد بهشت کنیم. بعضی همان سی روز را وارد بهشت می شوند. بعضی به برکت آن سی روز، همۀ سال را و بعضی همۀ عمر را. بعضی هم از کنار آن، غافل عبور می کنند که مایه تأسّف و خسران است.[8]

4-محصول ماه رمضان، تقوا و تقوا وسیله ای برای منازل عالی تر است. علم و هدایت و رحمت الهی، بر اثر تقوا از سوی خداوند به انسان عطا می شود. از همه بالاتر، فلاح و رستگاری بر اثر تقوا به دست می آید. پس همگی باید کوشش کنیم این محصول و آذوقه بسیار ارزشمند را حفظ کنیم.

5- خداوند فرمود: «الصّوْمُ یورِثُ الْحِکمَه وَ الْحِکمَه تُورِثُ الْمَعْرِفَه وَالْمَعْرِفه تُورث الیقین؛ روزه، حکمت را و حکمت معرفت و معرفت، یقین را نتیجه می دهد.» [9] روزه علاوه بر این که موجب تقویت اراده و جلوگیری از هدر رفتن نیروها می شود، باعث می گردد انسان در طول روز، توجه قلبی بیشتری نسبت به خداوند داشته باشد. کم خوردن، توجه آدمی را از لذایذ مادی به معنویات سوق میدهد و این خود، قدرت درک حقایق را در انسان بالا می برد. از جمله عوامل مؤثر در تقویت اراده، آگاهی پیش ازعمل، خودباوری و اعتماد به نفس، مثبت اندیشی، هدف داری و برنامه ریزی، رعایت نظم و انضباط، تمرین و تکرار، و جلوگیری از افراط در تأمین نیازها است. بر این اساس انسان بعد از ماه رمضان نیز با تقویت اراده، سختی های ماه رمضان را تحمل می نماید و نتیجه آن، استمرار روحیه ماه رمضان است. [10]

6- ماه رمضان، فرصتی برای ایجاد تحوّل بنیادی در اندیشه‌ها و روحیه ها، عادتها و عملکرد انسان است. فضائل اخلاقی همه در سایه ایمان و تقوا تقویت می‌شود و بیماریهای اخلاقی در پرتو روزه و رمضان علاج می یابد.

7- ماه رمضان، ماه «آگاهی‌» بیشتر از حقایق هستی است و این هدف در سایه تلاوت قرآن و تدبّر در آن به دست می‌آید. ماه رمضان ماه تقویت اراده و «آزادی‌» از زنجیرهای درونی است و این آرمان مقدس در پرتو روزه دست یافتنی است. ماه رمضان، فرصتی برای دعا و نیایش و شب زنده داری است که «عشق ملکوتی‌» و انس با محبوب جاودانه را پدید می‌آورد و شهد مناجات و نیایش را در کام انسان می‌ریزد.

8- در پرتو خورشید درخشان ماه رمضان، سلطه عادت ها و غریزه‌ها بر زندگی انسان کاهش می‌یاد، غفلت ها زدوده می‌شود، به دلیل هماهنگی با جمع، موانع خودسازی کاهش می‌یابد، اخوت دینی و روح برادری و همدردی با نیازمندان تقویت می‌گردد، تلاوت قرآن، تقوا و تهجّد، زمینه تعالی و بازگشت به فطرت الهی و زندگی عالی انسانی را فراهم می‌سازد.[11]

منابع:

1- محمدباقرمجلسى، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1404 ق، ج96 .

2- محمد بن الحسن الحرّالعاملى، وسائل الشیعه، بیروت، دار الطباعة والنشر، 1403 ق، ج4.

3- الشیخ الطوسى، الامالى، قم، انتشارات اسلامى، 1408 ق، ج2.

4- سلیمان القندوزى الحنفى، ینابیع الموده، قم، مکتبه بصیرتى، بى تا.

5- ابن شهرآشوب، مناقب آل ابى طالب، بیروت، دار الاضواء، 1402 ق، ج4.

6- من لا یحضره الفقیه،بیروت،مؤسسة الاعلمى للمطبوعات،بى تا،ج2 .

7- پرتوی از پیام پیامبر(ص)،ترجمه ونگارش:علی کرمی فریدنی،قم، طه،1384.

8- ‌سعید نفیسی، منتخب قابوسنامه،‌تهران، ‌سپهر، ‌1320.

9- ‌جواد نعیمی، ‌سبزمثل آدینه،‌قم،چ1، ‌بوستان کتاب، 1381.

10- جواد محدثی، ‌قطعات، ‌قم،چاپ2، ‌بوستان کتاب، ‌1386.

11- حسن قائم پناه، روزه در قرآن، فرخ شهر، جهان بین، 1381.

12-  محمدحسین فلاح زاده، چهل حدیث روزه و رمضان، قم، معروف، 1378.

13-اسدالله افشار، فرصت پرواز، تهران: سفيرارد هال، 1391.

پی‌نوشت:

[1] - علامه مجلسی؛ محمد باقر. بحارالأنوار،ج 68، ص 221.

[2] - امام علی (علیه‌السلام) فرمود: «فرصت مانند ابر از افق زندگی می‌گذرد، مواقعی که فرصت‌های خیری پیش می‌آید غنیمت بشمارید و از آن‌ها استفاده کنید.» (نهج‌البلاغه فیض الاسلام. ص 1086) فرصت یعنی نوبت آماده شدن شرایط لازم برای نیل به هدف و استفاده از فرصت، یعنی سعی و کوشش در راه بهره‌برداری صحیح از آن نوبت. کشاورز باید از فرصت استفاده کند و با سعی و کوشش در شخم زدن و بذر ریختن و مراقبت کردن، وظایف خود را بدرستی انجام دهد تا محصولی بدست آورد، محصّل باید از فرصت مناسب و شرایط مساعد و کتاب و مدرسه و معلّم و محیط امن و سلامت خود استفاده کند و با جدّیت در تحصیل علم و تمرین و مطالعه بکوشد تا به مدارج والای علمی نائل گردد، بیمار باید از فرصت وجود طبیب و دارو و پرستار و بیمارستان استفاده کند و با سعی و مراقبت در استراحت و پرهیز و استفاده از داروهای مفید، خویشتن را درمان نماید، گمراهان و بدکاران باید از وجود تعالیم الهی و رهبران روحانی و عقل و درایت خویش استفاده کنند و با مجاهده در راه فضیلت و سعی و کوشش در انجام وظایف ایمانی و اخلاقی، خود را در صف پاکان و نیکان درآورند و بدین وسیله موجبات خوشبختی و سعادت ابدی خویش را فراهم نمایند.خلاصه استفاده از فرصت‌های مناسب و بهره‌برداری از شرایط مساعد، پایه اساسی موفقیت و پیروزی بشر در جمیع شئون مادی و معنوی است، عاقل‌ترین مردم کسانی هستند که همواره از شرایط موجود استفاده می‌کنند و هیچ فرصتی را به رایگان از کف نمی‌دهند.( تارنما پژوهشکده باقرالعلوم علیه السّلام: 15 مهر ماه 1396/ 18:44)

[3] - سوره بقره / 43.

[4] - سوره ماعون / 5-4 .

[5] - آیت الله مظاهری، راهکارهای درک بهترماه رمضان، سايت تبیان به نقل ازمذهب نيوز.

[6] -علم خواه؛ سید مصطفی. 11نکته بهرمندی بیشترازرمضان. سايت تبیان.

[7] - بحار الانوار، ۹۶/ ص ۱۵۷. شیخ صدوق (متوفای ۳۸۱ق). عیون اخبار الرضا(ع). جلد ۱/ ص ۲۹۵. مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1404ق.

[8] - از سخنان مقام معظم رهبری در دیدار روحانیان و مبلغان اعزامی به مناسبت فرارسیدن ماه مبارک رمضان در بهمن ماه سال 1372.

[9] -دیلمی، حسن بن ابی الحسن، ارشاد القلوب إلی الصواب، قم: الشریف الرضی، ج ۱، ص ٢٠٣.

[10] - اخوی؛ اصغر. راهکارهای حفظ و تقویت آثار معنوی ماه مبارک رمضان. مرکز مشاوره جامعه الزهرا (س). 21 فروردین ماه 1403.

[11] - فرصت های دهگانه ماه مبارک رمضان در حال گذر است. پایگاه خبري-تحليلي مشرق نيوز. ۱ خرداد ماه ۱۳۹۹ / ۱۱:۰۶- کد خبر 1074927.

دکتر اسدالله افشار