ماه رمضان و ویژگی‌های پرشمار آن

پايگاه خبري تحليلي «نيک رو»، ماه رمضان ویژگی‌های بسیاری داردکه هر یک از آن‌ها خود به تنهایی می‌تواندارزش این روزها و شب‌ها را نسبت به دیگر زمان‌های سال دو چندان بیفزاید؛ شب‌ها وروزهایی که به انسان قدرت می‌بخشد تا خود را بیابد و در مسیرکمالی خلافت الهی گام بردارد وتا دروازه های عبودیت مطلق پیش رود ومظهرربوبیت الهی گردد.

صاحب اين قلم دریادداشت پیش رو برآن است تا  گوشه هائي از اين ويژگي هاي را در آخرین روزها و شب های خاص و پرفیض الهي ماه مبارک رمضان؛ درذيل مطرح ، ارائه و مورداشاره قراردهد:

1- ماه رمضان و بهره مندي از سفره پربرکات همه جانبه خداوند

رمضان ماه خودسازی است. دراین ماه به فضل وعنایت خاص الهی، شیاطین به بند کشیده شده اند و فرصت خاصی برای خودسازی فراهم می آید.دوره کوتاه سی روزه ماه رمضان وشرایط استثنائی آن موجب می‌شودتا بندگان میهمان خدا باشند وازسفره برکات همه جانبه خداوند بهره برند. مائده الهی چنان گسترده است که هرانسانی می تواند ازآن سود برد.تنها زیانکاران هستند که ازاین سفره بهره ای نمی برند وبرسرسفره سی روزه الهی ماه رمضان حاضرنمی شوند.

2- ماه رمضان؛ یک فرصت استثنایی

براساس آموزه های وحیانی قرآن، همه زمان ها و مکان ها یکسان نیستند؛ قرآن بر این نکته تأکید می کند که زمان ها و مکانی های خاصی وجود دارند که برای انسان، شرایط استثنایی پدید می آورند. اگر انسان ها این زمان ها و مکان ها را بشناسند و از آن ها به درستی بهره گیرند، می توانند ره صد ساله را یک شبه بپیمایند.

ازنظرفلسفی، زمان به معنای طی مسافت بین قوه و فعل است. ارسطو بر این باور بود که زمان امری است عینی که بسترحوادث عالم طبیعت است وناشی از گردش دوری افلاک می باشد. البته براساس نظریه مشهور حرکت جوهری ملاصدرای شیرازی،فیلسوف عالی قدر اسلام، حرکت درنهاد وجوهره عالم طبیعت رسوخ داشته و عالم طبع اساساً وجودی سیال است، وزمان نیز مقدار همین سیلان وجودی اشیاء است که بر حسب هر شیء متفاوت است. البته زمانی که درعرف مردم شایع است در واقع زمان حقیقی اشیاء نبوده بلکه مقایسه و سنجش میان اشیاء مختلف زمانی با یکدیگر است.

طبق نظرصدرالمتألهین، حرکت و در نتیجه زمان، جزء ماهوی هیچیک از اشیاء به خصوصه نبوده بلکه نحوه وجود همه اشیای عالم طبیعت است.ازاین رو برای شناخت جوهر جسمانی،تنها بیان سه بُعد عمود برهم یعنی طول و عرض وعمق کافی نبوده بلکه باید به بُعد دیگر این جوهرکه به نحوه وجود آن مربوط می شود یعنی امتداد زمانی، به عنوان بُعد چهارم نظر داشت. به هر حال فلاسفه تفاوت معناداری میان لحظات زمان با یک دیگر نمی بینند، هر چند که نسبت به مکان های زمین تفاوت ها برجسته است ولی در زمان به نظر می رسد که هیچ گونه تفاوتی وجود ندارد. اما از نظر قرآنی تفاوت زمان ها از هم بیش از تفاوت مکان ها از هم دیگر است. از این رو درآموزه های قرآنی برسحرگاهان، بین الطلوعین، روزهای جمعه و ماه رمضان  به ویژه شب‌های قدر تأکید شده است.

ماه رمضان که خداوند درآیاتی از جمله آیه ۱۸۵ سوره بقره آن را ماه نزول قرآن دانسته است، یک زمان استثنایی است، چرا که همه روزها و شب های آن شب های خاص است و می بایست پاس داشته شود و در این میان شب قدر که قرآن در آن  به طور کامل بر قلب پیامبر(ص)  نازل شده در آن قرار دارد. خداوند درآیه ۳ سوره دخان و نیز آیات سوره قدر، شب قدر را شب مبارکی می داند که قرآن درآن به طور کامل و به طوردفعی نازل شده است، چنان که به یک معنا درهمان شب قدر است که وجود نوری حضرت پیامبر(ص) نیز برزمین فرود آمده تا انسان ها را به سوی حق هدایت کرده و فرصت خلافت الهی را به آنان در بهترین وجه عنایت کند. در همین شب های قدر ماه رمضان است که فرشتگان و روح اعظم هرساله بر خلیفه کل و حجت کامل الهی در زمین نازل می شوند و مقدرات همه هستی رقم می خورد. از آن جایی که در این ماه، شیاطین به بند کشیده می شوند و اجازه ندارند تا چون ماه های دیگر انسان ها را وسوسه نمایند، فرصت استثنایی برای خودسازی و قرارگرفتن در مسیر شدن های کمالی برای انسان فراهم می شود.

 پیامبر اکرم(ص) در باره در بند شدن شیاطین در این ماه فرموده است: « با داخل شدن ماه رمضان دروازه‌های بهشت باز و دروازه‌های جهنم بسته و مرده شیاطین به زنجیر کشیده می‌شوند»[1] مرده به معنای عنادکنندگان، سرکشان و حمله کنندگان است؛ و مقصود ازآن، همان سرکش ترین و مهارگسیخته ترین شیاطین می باشد.

3- ماه رمضان؛ماه تربیت نفس انسانی

البته از آن جایی که شیاطین یکی از اسباب تحقق علت تام گمراهی بشر هستند نه تمام علت آن، باید به این نکته توجه داشت که انسان از وسوسه های بیرونی از سوی شیاطین سرکش و گستاخ رهایی می یابد ولی از هواهای نفسانی خود رهایی ندارد، به ویژه آن که در طول سال، خواسته های نفسانی در جهت نادرست تربیت شده و با وسوسه های شیطانی در مسیر گمراهی قرار گرفته است، بنابراین، در بند شدن شیاطین فرصتی استثنایی است تا نفس را در مسیر درست، تربیت کرده و خودسازی را بی هیچ مزاحمت بیرونی ادامه دهیم.همچنین باید دانست که هواهای نفسانی را باید با رفتاری برخلاف خواسته های آن تربیت کرد. این جاست که نقش روزه به معنای خودداری و امساک از خوردن و آشامیدن و دیگر کارهای حرام، در خودسازی خود را نشان می دهد. اگر انسان در این دوره سی روزه کوتاه مدت، خود را به درستی تربیت کند و خودسازی نماید، در مسیر تقوای الهی گام برداشته است و شرایط برای آینده او بهتر می شود یعنی زمانی که شیاطین آزاد می شوند و ماه رمضان به پایان می رسد؛ چرا که در این دوره سی روزه، خودسازی موجب می شود تا به تعبیر قرآن در مسیر تقوای الهی گام بردارد و امید دست یابی به تقوای اسمی فراهم آید.به این معنا که انسان دراین دوره می کوشد تا متقی شود نه آن که متقی می شود؛ از این رو خداوند تعبیر به «لعلکم تتقون» می کند[2] ولی پس ازآن می تواند  با همین روند به تقوای اسمی یعنی مقام متقی دست یابد.

بنابراین، انسان می بایست توجه داشته باشد که اگر شیاطین در بند می شوند ولی نفس درون چون تربیت نشده و از مقام نفس اماره (امرکننده به بدی ها) به نفس لوامه (سرزنش کننده) و وجدان بیدار نرسیده است می تواند آدمی را در همان ماه رمضان فریب دهد و به گناه و غفلت از خدا بکشاند. بنابراین انسان باید با   بهره گیری از شرایط روزه رمضانی، خود را بسازد و اجازه ندهد تا این شیطان درونی یعنی هواهای نفسانی وی را فریب دهد.

وقتی انسان در ماه رمضان گام هایی در مسیر تقوای الهی برداشت و نفس را تا اندازه ای تربیت و رام کرد و او را به منزل نفس لوامه و سرزنش گر رساند، آن گاه پس از ماه رمضان می تواند همین مسیر را ادامه دهد و با آن که شیاطین آزاد شده اند خود را با روزه های مستحب و ذکر دایمی، از وسوسه های شیطانی حفظ کند. از این رو پیامبر(ص) برمواظبت برروزه در ماه های دیگر تأکید می کند، چراکه شیطان در درون آدمی می خزد و نفس سرکش را دو باره بیدار می کند: " ان الشیطان لیجری من ابن آدم مجری الدم فضیقوا مجاریه بالجوع: شیطان در انسان جاری می شود، همچون جریان خون. پس با گرسنگی، مجاری او را تنگ کنید."[3] آن حضرت (ص) همچنین فرموده است:" احیوا قلوبکم بقله الضحک وقله الشبع، وطهروها بالجوع تصفو(تصف) وترق: "دل های خود رابا کم خندیدن وکم خوردن، زنده کنید وآن رابا گرسنگی،پاک سازید تا صاف ورقیق شود."[4]

4- ماه رمضان، ماه دست یابی به هدایت و رشد

ماه رمضان، ماه دست یابی به هدایت رشدی است. هدایت رشدی همان چیزی است که  حضرت موسی (ع) بنابراین آیات سوره کهف، سفرسخت و دشوار خویش را تا مجمع البحرین برای دیدن عالم ربانی و دست یابی به علم لدنی که از آن به علم رشدی تعبیرمی کند، آغاز می کند.  بنابراین،می توان گفت کسانی که  می خواهند سفررشدی خویش را انجام دهند وبه علم لدنی دست یابند می توانند اززمان ماه رمضان برای این سفر رشدی بهره برند، چرا که خداوند ماه رمضان را ماهی می داند که درآن احتمال دست یابی به علم لدنی ورشدی فراهم است.خداوند به سبب جایگاه خاص روزه های ماه رمضان فرمان می دهد تا به هر طریقی شده انسان ها این ماه را درک کنند وازفواید و آثار آن بهره مند شوند.امام حسن (ع) می فرماید: " ان الله جعل شهررمضان مضمار الخلقه، فیستبقون فیه بطاعته الی مرضاته: به درستی که خداوند ماه رمضان را میدان مسابقه خلق خود ساخته تا به وسیله طاعتش به رضای او سبقت گیرند."[5]

دراین ماه دل های مرده با باران رحمت الهی هم چون زمین که ازباران بهاری بهره مند می شود و رستاخیزدارد، زنده می شود. ازاین رو امام محمد باقر(ع) در وصف بهاری بودن ماه رمضان می فرماید: "لکل شیء ربیع، وربیع القرآن شهررمضان: هر چیزی بهاری دارد و بهار قرآن ماه رمضان است."[6]

امام سجاد (ع) ماه مبارک رمضان را عید اولیاء الله می داند و یکی از بهترین بخشش های خدای سبحان را ماه رمضان و روزه این ماه معرفی می کند. در فرازهایی از دعای چهل و پنجم صحیفه سجادیه چنین می‌فرماید: آن حضرت(ع) می‌فرماید:" اللهم و انت جعلت من صفایا تلک الوظائف وخصائص تلک الفروض شهررمضان الذی اختصصته من سائرالشهور و تخیرته من جمیع الازمنه والدهور و اثرته علی کل اوقات السنه بما انزلت فیه من القرآن والنور و ضاعفت فیه من الایمان وفرضت فیه من الصیام و رغبت فیه من القیام واجللت فیه من لیله القدرالتی هی خیر من الف شهر: بار خدایا! تو از کارهای برگزیده و واجبات مخصوص، ماه رمضان را قرار داده ای؛ همان ماهی که آن راازهمه ماه ها اختصاص داده و بر همه زمان ها و روزگارها برتری داده و برهمه وقت های سال برگزیده ای به سبب قرآن و نوری که(قرآنی که نور و روشنایی ازضلالت و گمراهی است) درآن فرو فرستادی و به سبب آن که ایمان رادرآن ماه چندین برابرنمودی (از بسیاری عبادت وبندگی درآن،آن راکامل گردانیدی) و روزه را درآن واجب و برپا شدن (برای عبادت) را درآن ترغیب نمودی و شب قدر را که از هزارماه بهتر است درآن بزرگ گردانیدی.

آن حضرت درادامه می فرماید:" ثم اثرتنا به علی سائر الامم، واصطفیتنا بفضله دون اهل الملل، فصمنا بامرک نهاره، و قمنا بعونک لیله، متعرضین بصیامه و قیامه لما عرضتنا له من رحمتک، و تسببنا الیه من مثوبتک و أنت الملی بمارغب فیه الیک، الجواد بما سئلت من فضلک، القریب الی من حاول قربک: سپس ما را به وسیله آن ماه بر همه امت ها برگزیدی و به فضل و برتری آن، ما را بر ملت ها و کیش ها برتری دادی (این بیان صریح و آشکار است دراین که ماه رمضان ازخصایص پیروان دین اسلام است، چنان که در شرح جمله سوم ازدعای چهل وچهارم به آن اشاره شد) پس به فرمان تو روزش را روزه داشتیم و به یاری تو شبش را (برای بندگی) برخاستیم درحالی که روزه داشتن وبرخاستن آن خود را برای رحمتت که ما را برآن خواسته ای درآوردیم و آن را وسیله پاداش تو گردانیدیم و تو به آنچه از درگاهت خواسته شود توانایی، به آنچه از فضل و احسانت درخواست گردد بخشنده ای، به کسی که قصد تقرب به (رحمت) توکند نزدیکی."[7]

5- ماه مبارك رمضان؛ ماه آموزش تقوا

 ماه رمضان، ماه مهمانی خدا است.انسان دراین ماه می تواند با اعمالی که به عنوان ترک انجام می دهد، به تقوایی دست یابدکه شرایط زیست وی رادرآینده بهتر می کند و زمینه بهره برداری از همه استعدادها و کمالات رافراهم می آورد.انسان ها درماه های دیگر سال، همواره ازسوی دودشمن درونی و بیرونی مورد حمله وتهدید دایمی قرار دارند.هواهای نفسانی وخواسته های بی پایان آن،درکنار وسوسه های شیطانی،آدم رابه سوی افراط وتفریط وخروج ازاعتدال وعدالت سوق می دهد.اما درماه رمضان، خداوند مردم را مهمان خود می کند تا بتواننددریک دوره کوتاه مدت وفشرده،کلاس هایی را بگذرانند تا تقوا درایشان زنده شود و امکان مهار و حفاظت ازجان وروح دربرابر دشمن های درونی وبیرونی بیش ازپیش فراهم آید.

درروایات است که دراین ماه،شیاطین درغل وزنجیرهستند وانسان دچارگناه نمی شود. منظورومقصودآن است که دراین ماه،شرایط به گونه ای است که هیچ دشمن بیرونی نمی تواند به مرزهای انسان نفوذ کند.درحقیقت همه مرزهای وجود انسان در ماه رمضان از سوی نیروهای الهی به شدت محافظت می شودوهرگونه تردد دشمن به درون مرزهای وجود بسته می شود. ازاین رو،درماه رمضان ابلیس وشیاطین وابسته به او، نمی توانند هیچگونه نفوذی به درون انسان داشته باشند و اسلحه وسوسه ای را وارد مرزهای انسان کنند.اینگونه است که ازهر لحاظ انسان ها نسبت به دشمنان بیرونی درامنیت قرارمی گیرند و دشمنان آنها در غل و زنجیرگرفتار می شوند.این وضعیت به انسان کمک می کند تا نسبت به تعدیل خود بکوشد و نفس خویش را در مسیر عدالت واعتدال قرار دهد.البته ازآنجایی که نفس انسانی درطول سال به کمک وسوسه های شیطانی ونیروهای دشمن بیرونی،تقویت شده است،ازقدرتی بس قوی برخورداراست ومی تواند آدمی را به سوی گناه و زشتی ها و پلیدی ها سوق دهد. برای تربیت و تزکیه وخودسازی نفس،خداوند مجموعه ای از اعمال را به عنوان ترک مطرح می کند تاهواهای نفسانی در انسان ضعیف وسست شود ونتواند مدیریت جان و روح آدمی را دردست گیرد.

6- رمضان و گام‌هاي بلند براي خودسازي

ماه رمضان ازجهاتي چند جايگاه وارزش بسيارويژه اي در زندگي همه انسان ها خصوصاً مؤمنان دارد؛ زيرا افزون بر اين كه زمان نزول قرآن وشب قدري است كه درآن سرنوشت همه آفريده هاي هستي ازجمله انسان رقم مي خورد ودرام الكتاب ثبت وضبط مي شود، زماني مهم براي هرانساني است تا بتواند درزماني كه شيطان و ابليس درغل وزنجير است.گام هاي بلند براي خودسازي وتزكيه نفس بردارد وبا مهارقواي نفساني دروني بتواند تقوارادرخود بروزوظهوردهد ودرجرگه متقين قرار گيرد.

مؤمنان كساني هستند كه ازاين زمان خاص به خوبي بهره مي گيرند وقدروارزش آن را مي‌دانند. اين درحالي است كه ديگر انسان ها ازاين فرصت همانند بسياري ازفرصت هاي ديگر بهره اي نبرده و غافل از كنار آن مي گذارند؛ غفلتي كه سرچشمه بسياري از گناهان و تباهي ها و شقاوت هاست.

در بينش و تفكراسلامي، همه انسان ها نسبت به آموزه هاي وحياني دين اسلام مكلف هستند وازآن بازخواست خواهند شد. اين بدان معناست كه روزه همانند ديگراحكام و دستورهاي قرآني نيز براي همگان به عنوان يك تكليف مطرح مي باشد.حال اگر كسي به واجبي چون نمازويا روزه عمل كند،آثار آن را در زندگي خويش مي بيند. به اين معنا كه مسلماني كه به اسم و شناسنامه، مسلمان است مي تواند به هر يك از اين احكام عمل كند و از نتايج آن بهره مند گردد. اين مسأله همانند رياضت هاي هندوها و بودايي هاست كه بطور طبيعي نتايج و آثاري به دنبال دارد، زيرا پرهيز از برخي ازاعمال موجب تقويت روح وروان آدمي مي شود و زمينه را براي رشد وتعالي او فراهم مي آورد كه ازجمله آن ها مي توان به تخليه روح ويا تصرف دراشيا اشاره كرد.

فلسفه روزه چنان كه قرآن به صراحت بيان مي كند ايجاد زمينه اي براي تقوا مي باشد. كساني كه در برابر خواسته هاي طبيعي و غريزي، مقاومت و صبر مي كنند و خواسته هاي نفساني را نيز مديريت و مهار مي كنند، در مسيرتقواي الهي گام برمي دارند و در نتيجه هدايت هاي خاص الهي و عنايت وفضل او شامل انسان مي‌شود.

به سخن ديگر،لازمه دسترسي به بسياري ازمقامات از جمله عبوديت ربوبي و خلافت الهي، گام برداشتن در مسيري است كه از آن به تقواي عمومي ياد مي كنند. بنابراين ماه رمضان و روزه درآن، زماني است كه انسان مي تواند گام نخست را در سير صعودي و كمالي بردارد؛ زيرادراين حالت است كه عنايت هاي خاص و فضل الهي متوجه وي مي شود.

درماه رمضان، به سبب آن كه ابليس و ديگر شياطين در بند هستند، فرصت هجوم دشمن بيروني سلب مي شود و انسان با آرامش و اطمينان بيش تري مي تواند به پاك سازي و مبارزه با دشمن دروني بپردازد كه در طول سال مي كوشد وي را از مسير كمال دور سازد.ازماه رمضان به دوره كوتاه مدت و كارگاه علمي و عملي ياد مي كنند كه با عنايت هاي الهي از حضور فرشتگان، وحي و آموزه هاي الهي و محدوديت ها براي دشمن، اين فرصت فراهم مي آيد تا تزكيه نفس و خودسازي انجام گيرد و زمينه تقوا و بستر مهار و مديريت نفس در وي فراهم و يا تقويت گردد.

7- ماه مبارك رمضان؛ ماه آمرزش

انسان موجودی است که از روز ازل به خطاکاری شهره آفاق شده و ازآغاز خلقت وآفرینش مهر «جایزالخطا بودن» برپیشانی اش خورده ودرست ازهمین رودرطول عمرکوتاه و ناپایداردنیوی اش به کرات و دفعات مرتکب معاصی و گناهان کوچک و بزرگ شده و از صراط مستقیم عبودیت و بندگی حق تعالی منحرف می شود. دل و جان خود را به زنگار گناه می آلاید و از ساحت قرب پروردگار دور می شود و درنتیجه طوق بندگی شیطان را بر گردن می نهدوبه قول معروف:«بارکش غول بیابان می شود» .

ولی دراین میان و در بین خیل کثیرگنهکاران بی خیال وغافل ازحساب وکتاب رستاخیز،گروهی به واسطه برخورداری ازوجدان بیداروجان هوشیار،به محض ارتکاب گناه، دچار تشویش،اضطراب و پریشانی می شوند که صدالبته این ناراحتی واندوه ارتکاب گناه خود یکی ازنشانه های ایمان بوده ودر احادیث اسلامی ازعلائم مومن شناخته شده است.ازجمله درحدیث زیر که از وجود مبارک امام صادق(ع) نقل شده به این مطلب اشاره گردیده:

«کسی که نیکوکاری اش او را شادمان و بدکاری اش او را اندوهگین کند مؤمن است.»[8]

خلاصه آنکه چنین انسانی که اندوه گناه او را می آزارد، خاضعانه به دنبال فرصتی می گردد تا باتوبه و استغفار، زنگارهای معصیت را ازآینه دل وجان خود زدوده و باردیگرجان تیره را همچون آینه درخشان و روشن و تابنده نماید. و برای او «ماه مبارک رمضان» بهترین فرصت است.چراکه دراین ماه شریف تمامی زمینه های آمرزش ازسوی خداوند فراهم است ودرک محضر و مجلس رمضان بالاترین و ارزشمندترین سعادت معنوی را نصیب آدمی می نماید و لذا به انسان خطاکار طالب آمرزش ازقول حافظ علیه الرحمه باید گفت:

دریاست مجلس اودریاب وقت ودریاب                    

هان ای زیان رسیده وقت تجارت آمد

8- زمینه‌های مناسب آمرزش خواهي درماه مبارک رمضان

همان طورکه گفتیم دراین ماه تمامی شرایط برای آمرزش و برخورداری از لطف و رحمت خداوند فراهم است و بر گنهکار فرض است که از این فرصت بی بدیل به بهترین وجهی بهره برداری کند و ما در این بخش به برخی از زمینه های مساعد آمرزش درماه رمضان اشاره می کنیم:

الف- باز بودن درهای رحمت و بسته بودن درهای غضب الهی

رسول گرامی اسلام(ص) درخطبه شریف شعبانیه که درآستانه ماه مبارک رمضان ایراد فرموده اند خطاب به مسلمانان می فرمایند:«ایهاالناس ان ابواب الجنان مفتحه فاسألوا ربکم ان لا یغلقها علیکم و ابواب النیران مغلقه فاسألوا ربکم ان لایفتحها علیکم...: ای مردم همانا- دراین ماه- درهای بهشت بازاست پس بخواهید ازپروردگارتان که آنها را برشما نبندد ودرهای آتش بسته است پس بخواهید ازپروردگارتان که آنها را برشما نگشاید...»

با عنایت به این جملات، براستی آیا زمانی بهترازماه مبارک رمضان برای برخورداری ازنسیم رحمت الهی وآمرزش بیکران پروردگارمی توان به دست آورد. موقعیتی که بهشت آغوش گشوده تا مهربانانه طالبان خویش را درآغوش کشد و از نعیم بی حد و مرزخود آنان را بهره مند سازد و از دیگرسو جهنم درهای خشم و غضب خود را بسته و همان گونه که آتش نمرودی برابراهیم(ع) سرد و سلامت گردید،آتش قهرجهنم نیز برگنهکاران پشیمان وآمرزش طلب سرد وسلامت است؟!

ب- دربند بودن شیاطین

آدمی درمسیر حرکت به سوی کمال وقرب پروردگار با موانع بسیاری مواجه است که یکی ازاین موانع که بواقع مانعی اساسی نیزمحسوب میگردد، وجود دشمنی سرسخت وحسود بنام«شیطان» است که بنا به نقل قرآن کریم از روز نخست خلقت آدم(ع) کمر به گمراهی اولاد آدم(ع) بسته و در جای جای این کتاب آسمانی ازاو بنام «عدو مبین»یاد شده و با وجود چنین دشمن عنودی براستی حرکت درصراط مستقیم بسی مشکل وطاقت فرساست مگرآنکه دست لطف الهی یاریگرآدمی گردد،که حافظ گفت:

دام سخت است مگریارشود لطف خدای                            

 ور نه آدم نبرد صرفه ز شیطان رجیم

و یکی ازالطاف الهی در ماه مبارک رمضان برانسان مستغفر، درغل و زنجیر بودن این خصم پلید و اعوان و انصارش میباشد که در نتیجه آدمی آزادانه و بدون برخورد با این موانع صعب وسخت میتواند به سوی خداوند رجوع کرده و آمرزش بخواهد و به صراط عبودیت بازگردد، همانگونه که درخطبه شعبانیه از قول نبی مکرم اسلام(ص) می خوانیم:«... و الشیاطین مغلوله فاسألوا ربکم ان لا یسلطها علیکم:- ودراین ماه- شیاطین درغل و زنجیرند پس بخواهید ازپروردگارتان که آنها را برشما مسلط نگرداند.»

ج- اجابت دعا

یکی ازبهترین نعمت های الهی برای ما آدمیان همین اجازه ای است که خداوند به ما داده تا با او سخن بگوئیم و نیازها و خواست های خود را از او درخواست نمائیم. خداوند عزیز در این جهت نه تنها اجازه فرموده، بلکه اصولاً امر فرموده و ترک دعا را موجب محرومیت ازتوجه خودش به ما اعلام داشته. همچنانکه درآخرین آیه سوره مبارکه فرقان به این مطلب تصریح شده است:

«قل ما یعبوا بکم ربی لولا دعاوکم: بگو اگر دعای شما نباشد پروردگار من به شما عنایتی نخواهد کرد.»

وآمرزش خواهی ازخداوند،یکی ازمهمترین حاجت های همیشگی آدمی بوده است وازآنجا که دعای     روزه دار در این ماه شریف به طورقطع و یقین مورد اجابت خداوند است فلذا چه فرصتی بهترازماه رمضان برای برخورداری ازآمرزش آنهم از طریق دعاهای مستجاب؟! و ناگفته نماند که اگرچه دعا نمودن درهمه حال و اوقات ارزشمند بوده و امکان پذیر است ولی آن چه مسلم است این عمل خداپسندانه درپاره ای از اوقات از فضیلت بیشتری برخوردار بوده و به اجابت مقرون تر است که یکی از این اوقات«ماه مبارک رمضان» است که فی الواقع شریف ترین اوقات و فرصت ها برای دعا کردن می باشد و رسول خدا(ص) در این خصوص می فرمایند:«وهوشهردعیتم فیه الی ضیافه الله... ودعاؤکم فیه: و  ماه رمضان ماهی است که خوانده شده اید درآن به سوی مهمانی خداوند... و دعاهای شما درآن مورد اجابت است.»[9]

د- توفیق سحرخیزی

توبه و بازگشت به سوی خداوند و طلب عفو و آمرزش امری است که در هر ساعت از شبانه روز انجام پذیر است ولی بدون شک وتردید سحرگاهان وآنگاه که چشم های مردمان در خواب است و عالم را سکوت و سکون فرا گرفته، بهترین فرصت برای این امرعظیم است و توبه دراین وقت از همه اوقات دیگر بیشتر مورد رضای پروردگار و مقبولیت آن ذات مقدس قراردارد چرا که از هرگونه شائبه ریا ودورویی بدوراست و ازهمین رو در قرآن کریم از «توبه کنندگان در سحرگاهان»[10] تجلیل شده واعلام گردیده که اینان مورد لطف خداوند قراردارند. ولی با اینهمه باید به این حقیقت اعتراف کنیم که بسیاری ازما  بنا به دلائل گوناگون و بهانه های درست ونادرست درطول ایام و لیالی سال این توفیق سحرخیزی و تهجد را از کف می دهیم و باب رحمت الهی را برخود می بندیم!! و درارزش ماه مبارک رمضان همین بس که دراین ماه عزیز برای آنانکه اهل تهجد وشب زنده داری نیستند بالاجبار فرصتی فراهم می شود تا تهجد و سحرخیزی و برخورداری از نسیم لطف و رحمت خداوند را درطول یکماه تجربه کنند واز آمرزش خداوند در این اوقات بهره مند گردند. فلذا برانسان گنهکارفرض است که قدرسحرهای این ماه شریف را به نیکی دانسته و فرمان الهی را که میفرماید:«یا ایهاالذین امنوا توبو الی الله توبه نصوحا... ای گروهی که ایمان آوردید توبه کنید بسوی خدا توبه کردنی که نصوح باشد.»[11] گردن نهاده و با عزمی مردانه به سوی خداوند و رحمت و مغفرتش بازگشت نماید که کلید تمامی سعادت ها در همین استغفارسحرگاهان وآمرزش خواهی نیمه شب قراردارد که حافظ علیه الرحمه فرمود:

هرگنج سعادت که خدا داد به حافظ                            

از یمن دعای شب و ورد سحری بود

و:

مرو به خواب که حافظ به بارگاه قبول                       

ز ورد نیم شب ودرس به صبحگاه رسید

ازآن چه دراین بخش بيان شد این مطلب به دست می آید که ماه مبارک رمضان برای کسی که دراثر غفلت و فراموشی آلوده به معاصی گردیده وطالب زدودن زنگار گناه از لوح دل وجان خویش است نیکوترین زمان است و بهترین فرصت وآن که دراثرکثرت گناهان، مهرسیاهی و بیچارگی برپیشانی اش خورده، چنانچه این فرصت ارزشمند را ازدست دهد جز هلاکت بهره ای نخواهد داشت،که  پیامبر اکرم(ص) درخطبه شریف شعبانیه فرمود:«فان الشقی من حرم غفران الله فی هذاالشهرالعظیم: شقی و بدبخت کسی است که محروم گردد از آمرزش خداوند در این ماه بزرگ».

و درهمین رابطه توجه به روایت وحکایت زیر نیزکه درجلد دوم تفسیرشریف«روض الجنان و روح الجنان» تألیف دانشمند ومفسرگرانقدرشیعه درقرن ششم هجری شیخ ابوالفتوح رازی درذیل آیة 38 سورة مبارکة بقره، نقل گردیده آموزنده خواهد بود:

«ودرخبرهست که: چون ابتدای اسلام بود واول هجرت بود،رسول اكرم(ص) ازمکه به مدینه آمده بود و مسجد بناکرده، ستونی است که آن را حنانه خواند.رسول اكرم(ص) برآن ستون تکیه کرده وايستاده برای صحابه خطبه خواندند. چون مسلمانان بیشترشدند وعددوعدت بسیارشد،دستوری خواستند وگفتند: مراراخوش نیست که نشسته باشم وشما برپای ايستاده ،ومن اينگونه خطبه بخوانم.ازحضرت اجازه خواستند تا برای ايشان منبری بسازند،تا برروي آن خطبه بخواند.رسول خدا(ص) اجازه دادند و منبرساخته شد.

رسول اكرم(ص) آن روزاز در مسجد درآمد و آهنگ منبرکرد و نزدیک ستون حنانه نرفت، منبرسه پایه بود. پابرپایه اول نهاد و گفت: آمین، و بردوم نهاد و سوم همچنین -آمین می گفت- وکس را ندیدند که دعا     می کرد. چون برمنبرشد و بنشست خطبه آغاز کرد... – اصحاب- گفتند: یا رسول الله! چون از در درآمدی و به پایة اول منبر گام نهادید، سه بارآمین گفتید، و کس دعایی نمی کرد؟ گفت: بلی جبریل دعا می کرد و شما  نمی شنیدی. چون پابر پایة اول نهادم، جبریل گفت: من ادرک والدیه او واحداً منهما و لم یغفر له ابعده الله؛ هرکه مادر و پدر را دریابد و او را نیامرزند، ابعده الله، خدای او را هلاک کند. من گفتم آمین! چون پا برپایة دوم نهادم گفت: هرکه ماه رمضان دریابد واو را نیامرزند،ابعده الله؛ خدای تعالی او را هلاک کند. من گفتم آمین! چون پا بر پایه سوم نهادم، گفت: هرکه پیش او ذکرتو کنند و نام تو برند و بر توسلام – صلوات- نفرستد ابعده الله،خدای تعالی اورا هلاک کند، من گفتم:آمین!»[12]

و دریک کلام ماه مبارک رمضان ماه عبادت و آبادانی خانة دل است که در اثرطوفان گناهان ویران شده و خرابی بهم رسانیده است،[13]

به تعبیرحافظ علیه الرحمه:

خاک وجود ما را ازآب دیده ترکن                         

ویرانسرای دل را گاه عمارت آمد...

ماه رمضان، ويژگى هاى مهمّى دارد كه ريشه بركات بزرگ اين ماه و پايه نعمت هاى بى شمارآن هستند.  

شُكوه، عظمت و بركات مادّى و معنوى اى كه از اين ماه، نصيب اهل ايمان مى شود، ازنگاه احاديث اسلامى، قابل توصيف نيستند واگرمسلمانان شناخت درستى ازبركات اين ماه بافضيلت داشتند و مواهب و دستاوردهاى بزرگ آن را مى دانستند، آرزو مى كردند كه سراسر سال، رمضان باشد.حديث پيامبر خدا در اين مورد، چنين است: « لَو يَعلَمُ العِبادُ ما فى رَمَضانَ ، لَتَمَنَّت أن يَكُونَ رَمَضانُ سَنَةً: اگر بندگان بدانند كه در رمضان، چه [نعمت ها و آثارى ]هست ، آرزو مى كنند كه رمضان ، يك سال باشد.»[14]

منابع:

1- محمدحسن  فیض کاشانى،برنامه ارتباط با خدا در ماه مبارک رمضان و فلسفه روزه، مترجم: اسدالله ناصح، تهران، محمدى، 1367.

2- ابو محمد حسن بن علی بن الحسین بن شعبه الحرانی، تحف العقول عن آل الرسول، ترجمه محمد باقر کمره ای، انتشارات کتابچی، تهران 1378.

3- محمد بن الحسن الحرّالعاملى، وسائل الشیعه، بیروت، دار الطباعة والنشر، 1403 ق، ج4.

4- الشیخ الطوسى، الامالى، قم، انتشارات اسلامى، 1408 ق، ج2.

5- محمد بن يعقوب كليني،اصول كافي،چاپ آخوندي،ج2.

پی‌نوشت:

[1] - شیخ حرعاملی، وسائل الشیعه، ج7، ص226.

[2] - بقره/۱۸۳.

[3] - ابوحامد محمد غزالی؛ احیاء علوم الدین، ۱/۳۴۷. ملا محسن فیض کاشانی؛ المحجه البیضاء، ۵/۱۴۸. شیخ محمد بن علی بن ابراهیم احسائی، معروف به ابن ابی جمهور؛ عوالی اللآلی ،۱/۲۷۳/۹۷ و ص ۳۲۵/۶۶.  

[4] - احیاء علوم الدین، ۳/۱۲۹؛ المحجه البیضاء، ۵/۴۵۱.  

[5] - تحف العقول، ص ۹۳۲.

[6] - محمد بن یعقوب کُلینی معروف به «ثقةالاسلام کلینی» (درگذشت ۳۲۹ق) ؛ کافی، ج۲، ص 360 .  

[7] - مجله  پاسدار اسلام؛  آذر1379، شماره 228.

[8] - اصول کافی ج5 باب المؤمن حدیث ششم.

[9] - خطبه شعبانیه پیامبر اکرم(ص).

[10] - سوره تحريم/8.

[11] - سوره آل عمران / 81.  

[12] - حسن بن علی بن محمد خزاعی نیشابوری رازی، معروف به جمال‌الدین ابوالفتوح رازی (م ۵۵۴ ق) ؛ تفسیر روض‌الجنان و روح‌الجنان ،ج2، ص53 و63.

[13] - محتشم مومنی، رمضان فصل آمرزش، روزنامه کیهان 29/۰۶/1386.

[14] - پایگاه اطلاع رسانی حدیث نت؛ منبع : ماه خدا ج۱ صفحه ۱۳ تا صفحه ۳۰.

دکتر اسدالله افشار