رویکرد ادیان به گوناگونی فرهنگی برای دستیابی به صلح جهانی

پايگاه خبري تحليلي «نيک رو»،

مقدمه
کارکرد دینی در دو حوزه فردی و اجتماعی قابل بررسی و تحلیل بوده و کارکرد فرهنگ بر اساس تعریف جامع ادوارد تابلور ( E. tylor )  مجموعه دستآوردهای مادی و معنوی بشر که از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود بکار رفته است از آنجا که ویژگی های فرهنگ از نظر هرسکویتس (Herskovits)  عام  ولی خاص، ثابت ولی متغیر، اجباری ولی اختیاری است بین هویت دینی و هویت فرهنگی یک رابطه معنادار ( همبستگی ) وجود دارد به طوری که رویکردهای ادیان، فرهنگ پذیری و انسجام ، الگوهای رفتاری ( شامل ارزش ها، هنجارها، آداب و رسوم ) متأثر از ایدئولوزی ideolojy) ( حاکم برجامعه می باشد که می تواند در راستای ایجاد صلح و یا ترویج خشونت در جامعه باشد.احیای بازاندیشی، بازسازی و بازآفرینی عناصر فرهنگی ادیان روند صلح و توسعه را تسهیل می کند چنانچه در تاریخ توسعه اروپا و امریکا درجریان احیا و بازسازی اندیشه پروتستان از کاتولیسم مسیحیت متمایزشد.اگراین بازسازی ارزش ها و عقاید در تمام ادیان به تناسب شرایط مکانی و زمانی با محوریت عقلانی بصورت فرهنگ پذیری افکارعمومی فراهم گردد امکان توسعه حوزه های اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی و صلحی پایدار در جوامع بشری با مشارکت سیاسی توده های مردم محقق خواهد یافت.

کلیدواژه
ادیان، فرهنگ، صلح جهانی، بازاندیشی، مشارکت

بیان مسئله:
 باعنات به اینکه ارزش های جامعه متغیرند و درجوامع مختلف متفاونند و فرهنگ ها نیر براساس شیوه های فومی (folkways) و سوم اجتماعی (customs) تحت عنوان تکثرفرهنگی " pluralism"  می باشد. صلح، آرامش، امنیت و ثبات علیرغم اینکه دارای بارمعنایی متفاوتی می باشند و لیکن از کارکردهای ادیان بعنوان یک ارزش و آرمانگرایی می باشد که برای تحقق آن براساس باورهای دینی و ذهنی ارزیابی وراه کارهایی را ارائه می دهند که شاید یکی از اهداف ان جامعه پذیری ، فرهنگ پذیری و تطبیق رفتارها بارویکردهای بیرونی از طریق هنجارها، ارزش و انتقال مواریث  فرهنگی می باشدکه منجر به یکسان سازی و همسان سازی که به نوعی همگرایی اجتماعی و صلح منجر شود.از آنجا که رسالت وبعثت انبیا برای اصلاح دنیای بشری و رفع اختلافات وبسط عدالت و صلح و آرامش در جامعه بوده که بتواند سعادت دنیوی واخروی بشر را زیر پوشش قراردهد و یک امت واحده را تشکیل دهد اما اکنون با واقعیتی روبرو هستیم و آن کثرت فرهنگ ها در جهان است که هر کدام براساس دین و آیین خود را برحق و اعتقاد و عمل به آن را راه نیل به سعادت می دانند پلورالسیم در جهان مسیحیت به وسیله ((جان هیک))آغاز شد او مدعی بود که همه ادیان آسمانی راه رستگاری هستند دلیل او این بود که روح رستگاری یعنی او از خودمحوری خارج و به واقعیت محوری تنظیم حیات براساس خواست خداوند خواهد رسید این اصل همه ادیان الهی است اما اشکال اساس خواست خداوند خواهدرسید این اصل همه ادیان الهی است اما اشکال اساسی در آن است که هردینی در جهان راه نجات را منحصراً در پیروی از خود یا ((حصرگرایی)) می داند پلورالیسم دینی برگرفته است نگاه اخلاق شریعت، کلام وفلسفه ((هیوم وکانت))فیلسوف آلمانی است که با یه کثرت گرایان تناقض و تعارض میان آموزه های ادیان را موشکانی وصل نمایند.
حال سؤال اساسی این است که آیا رویکرد ادیان با توجه به تکثر فرهنگی در جوامع می تواند  دستیبابی به صلح جهانی را محقق نماید که در این پزوهش به ارائه مدل میزان تعامل ادیان با فرهنگ ها و فرهنگ ها با دین ( روابط متقابل ) براساس عقلانیت و غایت نگری آنها مورد بحث و بررسی قرار می گیرد.

ضرورت و اهمیت پژوهش :
رابطه دین با فرهنگ و برعکس یک رابطه متقابل و دوسویه می باشد دین در سازماندهی عناصر مادی و معنوی فرهنگ یک جامعه نقش مفید و مؤثری ایفاء می کند. بطوریکه در اکثر جوامع بشری دین مهمترین منبع ارزش ها، هنجارها، قوانین و آداب و رسوم کشور بوده و متقابلاً فرهنگ نیز در اندیشه تعامل اجتماعی، کنش متقابل همچنین تداوم کارکرد دین باعث رشد و شکوفایی و یا رکود و عقب ماندگی و انحطاط، آن در جامعه تأثیر گذار خواهد بود.درمهندسی فرهنگی با طراحی نظام های جدید دنیای معاصر تغییر دهنده فرهنگ موجود با حفظ ارزش ها و اصول اولیه دینی بوده بطوریکه در بستر تغییرو تحول تدریجی باید با حذف خرافات و سنت های کهن غیرواقعی و غیرعقلانی با یک نگرش تازه وپویای فرهنگ درجهت اعتلا و ارتقا آرمان ها و اهداف دینی که بتواند نیازهای جوامع بشری را پاسخگو باشد اقدام های مفیدو مثبتی برای ایجاد وبرقراری صلحی جهانی و پایدار محقق نماید.دین اسلام علاوه بر دعوت به وحدت بخشی ویکپارچگی حتی جهاد و جنگ با مستکبران را برای برقراری صلح در جامعه انجام می دهد.همه انسان ها در همه ادیان و حتی مکاتب بدنبال صلح و داشتن جامعه عاری از خشونت و مساعدت آمیز هستند اما قدرت طلبی های حاکمان و القا بحق بودن خود و منفور دانستن دیگران زمینه های جنگ و خونریزی را تحت عنوان ((احیاء دین و حفظ آن))بوجود می آورد لذا آگاهی بخشی جامعه و کسب معرفت و بصیرت دینی برای دستیابی به صلح جهانی یکی از وظایف و ضرورت های تحقیق و پژوهش از طرف محققین و روشنفکران دینی با اصلاحات نگرش ها و باورهای غلط و جایگزینی باورهای همنوعی و زندگی مسالمت آمیزی بدون توجه به رنگ، نژاد، دین و ... می باشد.

پیشینه تحقیق:
چارچوب نظری این پژوهش براساس پیشینه تحقیق برگرفته از نظرات ماکس وبر ،  امیل دورکیم، اگوست کنت، کارل مارکس و بر گرفته از آیات الهی و روایات از ائمه علیهم السلام می باشد بطوری که ماکس و بر دین را عامل رشد و شکوفایی، احساس مسئولیت و تعهدکاری در جامعه دانسته و دورکیم دین را عامل وجدان و همبستگی و شعور اجتماعی معرفی می کند و کارل مارکس کلاً دین را اگر بدون آگاهی باشد عامل مخرب در جامعه تلقی می کند و لیکن از نگاه دین اسلام کارکردهای دین برقراری عدالت اجتماعی، برقراری حکومت مردم سالاری دینی، بهبود اقتصادی و معشیتی، تقدس بخشی به حیات و تحول در نظام ارزشی جامعه همراه با صلح و امنیت اجتماعی می باشد.جهانی شدن از جمله مسایل مهمی است که در پرتو پیشرفت روزافزون تکنولوژی و ارتباطات باعث تحولات فرهنگی، سیاسی و اقتصادی و حتی زیست محیطی شده است از نظر گیدنز جهانی شدن تشدید روابط اجتماعی در سراسر جهان است نظریه پردازان گاهی با نگاه منفی و گاهی با نگاه مثبت به موضوع همزیستی مسالمت آمیز در پرتو جهانی شدن می نگارند ((دیوید هاروی))جهانی شدن را نه تنها عامل صلح و سازندگی نمی داند بلکه آنرا مخرب و شکاف طبقاتی و زمینه ساز جنگ ها می داند ولیکن دانشمندانی همچو((مارتین آلبرو))((بری آکسفورد))((دیوید هلد))((مانوئل کاستلز))((مارشال مک لوهان)) جهانی شدن از طریق شبکه های اجتماعی گسترش جوامع فراملی و ازبین بردن هویت های قومی و ملی می دانند.
دین مبین اسلام هم تأکید بر برقراری قسط و عدل و صلح در جوامع انسانی در جهان دارد.
 لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ ( حدید آیه 25) در این آیه بینات،کتاب و میزان مقدمه عدالت و صلح جهانی معرفی شده است.

روش تحقیق:
به صورت کتاب خانه ای، استفاده از آیات و احادیث الهی و همچنین استفاده از نظرات روشنفکران دینی، علماء، فضلا، منابع تاریخی، مقالات و پژوهش های اسنادی در سایت ها و شبکه های مجازی، البته با نگاه ترکیبی و تلفیقی به صورت کیفی و فرا تحلیل محتوائی می باشد. استفاده از منابع ومأخذ مستند و معتبر همچنین جامعه شناسان، نقطه نظرات و روشنفکران علوم انسانی و علوم اجتماعی از کتب معتبر داخلی و خارجی از دیگر روش های تحقیق و پژوهش می باشد.

مبانی نظری رویکردی ادیان به گوناگونی فرهنگ ( pluralism) در دستیبابی به صلح:
فلسفه وجودی و اهداف ادیان رفع نیازهای مادی و معنوی انسان ها، رسیدن به سعادت و خوشبختی، همبستگی و پایبندی به انجام مناسک و آداب و رسوم  (فرهنگ ) می باشد که مایه تعالی و تکامل بخشی آدمی برای رستگاری دینوی و اخروی بر پایه صلح، آرامش و امید به زندگی می باشد.

همه ادیان ابزار آموزش و تبیین خدا باوری از طریق اندیشه های دینی و اجرای مناسک عبادی بصورت عملی می باشند استراتژدی ادیان معرفت شناختی مکارم اخلاق، آگاهی بخشی، ارائه دلایل و براهین اثبات وجود خدا از طریق عقل، علم و اجرای عملی آداب و رسوم دینی در راستای صداقت، درستی و رستگاری می باشد که از طریق پویایی و تحول فرهنگی در جوامع محقق می گردد.

از منظر جامعه شناسی دین برای بقا جامعه ضروری بوده چون دین بعنوان آیین یک سازمان و تشکیلات اعمال قدرت و اقتدار در جامعه می باشد که هدف آن در عصرحاضر انسان سازی از طریق نظام عقلانی، حقوقی و اجتماعی وخردورزی برای کسب صلح و ثبات و همبستگی می باشد لذا برای دستیابی به صلح جهانی نیاز به تغییر و تحول در فرهنگ و نوسازی اندیشه های دینی در جامعه می باشد تابا پیشرفت های تکنولوژی و رسانه های مجازی همگونی فرهنگی در بین ملل و جهانی شدن بوجود آید کارکردهای فرهنگی از نظر مالینوفسکی و رادکلیف براون نقش عمده ای در الگوسازی، همبستگی و انسجام بخشی بین ادیان در نیل به صلح و ثبات خواهد داشت.
اگرچه هابرماس مدرنیته را پروژه ای ناتمام می داند که عقلانیت را در عرصه حیات اجتماعی از بین می برد و جامعه را بیمار می کند ولیکن تکامل خودباوری و آگاهی و معرفت راه نجات روشنگری از بروز بحران ها می باشد که در نظریه ساختارگرایی فرهنگی با اصلاح عناصر و اجزای فرهنگی و نقش ادیان در برآورده کردن نیازهای اجتماعی و فرهنگی بهتر و پررنگ تر خواهد شد پس فرهنگ یک امر اکتسابی و قابل تغییر و تحول بوده و می تواند با همراهی دین هویت بخشی و ایجاد نظم و هماهنگی بین انسان ها را بمفهوم کلی صلح ایجاد بکند.

اهداف و دستآوردهای مقاله:

1.  ارتقاء آگاهی به مردم، فرهنگ سازی و بالا بردن آستانه تحمل ادیان گوناگون و کثرت فرهنگی در جوامع جهانی جهت دستیابی به صلح
2.  فرهنگ سازی اینکه همه آفریننده یک خدا بوده و همه حق حیات دارند نعمات الهی مختص یک فرقه، ادیان و فرهنگ خاص نیست.
3.  وجود تکثر و گوناگونی فرهنگی بعنوان یک تهدید نیست بلکه زمینه تعامل و رشد استعدادها در راستای احترام متقابل به سایر فرهنگ ها و ادیان می باشد. ( وحدت بخشی به ادیان )
4.  نواندیشی در علما، فضلا و روشنفکران همه ادیان جهت یک زندگی مسالمت آمیز همراه با صلح و ثبات و امنیت در جامعه بدور از تعصب و افراطی گری
5.  حذف نگاه توتالیتری نسبت به مسائل سیاسی، اجتماعی، قومی و فرهنگی
6.  همسان سازی مسائل فرهنگی با حفظ اصول اولیه و اجتناب از خاص گرایی و تفکر التقاطی
7.  اصلاح سنت ها و باورهای غلط خرافاتی حذف دین نیست بلکه پویایی فرهنگ و نوسازی ادیانی در راستای دست یابی به صلح جهانی است
8.  کارکردها و ساختار موجود فرهنگ ها و ادیان بمنظور انسجام بخشی در جوامع و ملت ها باید تغییر و تحول وبا شرایط زمانی و مکانی اصلاح تا بتوانید نیازهای جسمی، اجتماعی، روانی و ... را از طریق احیاء صلحی پایدار فراهم نماید.

منابع و مأخذ:
1-احمد، رشید، اسلام و حقوق بین المللی- ترجمه حسین سیدی ، انتشارات سمت 1353،تهران
2-افروغ، عماد، ماو جهانی شدن، تهران- انتشارات سوره مهر 1387 ،تهران
3-اینگلهارت، رونالد، تحول فرهنگی در جامعه پیشرفته –ترجمه مریم وتر، انتشارات روزنه 1383،تهران
4-بوازار، مارسل، انسان دوستی در اسلام، ترجمه محمدحسن مهدوی، انتشارات طوس1362، تهران
5-تاملینسون، جان، جهانی شدن و فرهنگ، ترجمه محسن حکیمی، دفترپژوهش های فرهنگی 1381 ، تهران
6-جعفری، محمدتقی، حقوق بشر از دیدگاه اسلام و غرب، انتشارات جهاددانشگاهی،1371،تهران
7-حجازی محمدحسین، جهانی شدن و دین(مجموعه مقالات)،انتشارات روزبه 1382،تهران
8-دارابی، علی، درآمدی بر جامعه شناسی ارتباطات ، انتشارات جهاددانشگاهی،1390
9-روح الامینی، محمود، زمینه های فرهنگ شناسی، انتشارات عطار، 1372،تهران
10-سعید، ادوارد ، اسلام یک هویت فرهنگی، ترجمه مجتبی امیری، انتشارات طوس 1381، تهران
11-صالحی،امیری،مفاهیم و نظریه های فرهنگی، انتشارات ققنوس، 1386،تهران
12-نهاوندیان، محمد، ماو جهانی شدن، انتشارات نگاه معاصر، 1383،تهران

1.Appadurai.A(1990)Disgun Cture and Difference in the Global cultural Economy, in Featherestone.
2.Scheuerman. William,E.(1999) Globalization,Exceptional powers,and the Erosion of liberall Democracy.

دکتر صفی الله ملکی

• دکتر صفی الله ملکی

• کارکرد دینی

• هرسکویتس

• الگوهای رفتاری

• هویت دینی و هویت فرهنگی

• ادیان

• فرهنگ

• صلح جهانی

• بازاندیشی

• مشارکت

• اهمیت پژوهش

• رابطه دین با فرهنگ

• دین مبین اسلام

• دستیبابی به صلح