سیاستهای کلی نظام در خصوص معماری و شهرسازی اسلامی در برنامه هفتم توسعه کشور

پايگاه خبري تحليلي «نيک رو»، شهرسازی و معماری بناها وعناصر شهری تأثیر زیادی بر روحیات و رفتار شهروندان و بخصوص ساکنان ساختمانها می‌گذارد . اگر بخواهیم شهری با هویت اسلامی و جامعه ای با سبک زندگی اسلامی داشته باشیم ، بایستی  هویت اسلامی را در فرایند طراحی و ساخت و توسعه شهرها و ساختمان‌ها اعمال کنیم . درواقع معماری وشهر باید به ‌گونه‌ای باشد که ازلحاظ کالبدی شاهد تجلی هویت اسلامی درکیفیت بناها و اجزا شهری و همچنین در سیمای بصری باشد تا با تأثیرگذاری بررفتارشهروندان شاهد ایجاد جامعه اسلامی و شکل‌گیری تمدن نوین اسلامی باشیم.

براساس اصل‏ یکصد و دهم، یکی از وظایف‏ و اختیارات‏ رهبری ؛ تعیین‏ سیاستها کلی‏ نظام‏ جمهوری‏ اسلامی‏ ایران‏ پس‏ از مشورت‏ با مجمع تشخیص‏ مصلحت‏ نظام‏ می باشد و سیاستهای کلی نظام به عنوان یک سند بالادستی بوده و بر اساس اصل 110 و 57 قانون اساسی مصوب وابلاغ می گردد.

سیاستهای کلی نظام در خصوص معماری و شهرسازی اسلامی در برنامه هفتم کشور

بندهای پیشنهادی سیاستهای کلی نظام جهت برنامه هفتم توسعه کشور به شرح زیر تقدیم میشود :

۱ - تحقق هویت اسلامی ایرانی در شهرسازی و معماری بناهای جدید الاحداث

۲ - ارتقا واعتلای هویت اسلامی ایرانی در شهرها و روستاهای موجود

۳ -ممانعت از شکل گیری هویت بیگانه و یا بی هویت در شهرها و روستاها و فضاهای عمومی و ساختمانهای انها

۴ - تحقق تمدن نوین اسلامی و الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت درحوزه های معماری و شهرسازی در برنامه ریزیها و طراحی ها  

5 - اصلاح نظام آموزش عالی کشور با تاکید بر آموزش و پرورش مهندسان رشته های مهندسی مرتبط مبنی بر رعایت هویت اسلامی ایرانی

6 - آموزش مهندسان و شرکتهای مشاور با هدف کسب مهارت لازم درخصوص معماری و شهرسازی اسلامی

7 - کنترل و نظارت بر طرح های تهیه شده معماری و شهرسازی جهت حسن اجرای سیاستها و مقررات

 پیشینه مستندات قانونی در خصوص موضوع صدر الاشاره بدین شرح می باشد :

1- سند چشم انداز 20 ساله جمهوری اسلامی ایران (در افق 1404 هجری شمسی)

 در سند مذکور که ابلاغی 13/8/1382 مقام معظم رهبریمی باشد ،  چنین امده است : با اتکال به قدرت  لایزال الهی و در پرتو ایمان و عزم ملی و کوشش برنامه ریزی شدن و مدبرانه جمعی و در مسیر تحقق آرمان ها و اصول قانون اساسی ، در چشم انداز 20 ساله ، ایران کشوری است توسعه یافته با جایگاه اول اقتضادی ، علمی و فناوری در سطح منطقه ، با هویت اسلامی و انقلابی ، الهام بخش در جهان اسلام و با تعامل سازنده در روابط بین الملل .

جامعه ایرانی در افق این چشم انداز ، چنین ویژگی هایی خواهد داشت :

توسعه یافته ، متناسب با مقتضیات فرهنگی ، جغرافیایی و تاریخی خود متکی براصول اخلاقی و ارزش های اسلامی ، ملی و انقلابی ، با تأکید بر مردم سالاری دینی ، عدالت اجتماعی ، آزادیهای مشروع ، حفظ کرامت و حقوق انسان ها و بهره مند از امنیت اجتماعی و قضایی . برخورداراز دانش پیشرفته ، توانا در تولید علم و فن آوری ، متکی بر سهم برتر منابع انسانی و سرمایه اجتماعی در تولید ملی.

دست یافته به جایگاه اول اقتصادی ، علمی و فن آوری در سطح منطقه آسیای جنوب غربی ( شامل آسیای میانه ، قفقاز ، خاورمیانه و کشورهای های همسایه ) با تأکید بر جنبش نرم افزاری و تولید علم ، رشد پرشتاب و مستمر اقتصادی ، ارتقای نسبی سطح درآمد سرانه و رسیدن به اشتغال کامل .

الهام بخش ، فعال و مؤثر در جهان اسلام با تحکیم الگوی مردم اسلامی دینی ، توسعه کارآمد ، جامعه اخلاقی ، نو اندیشی و پویایی فکری و اجتماعی تأثیر گذار بر همگرایی اسلامی و منطقه ای بر اساس تعالیم واندیشه های امام خمینی (ره )

تقویت وحدت و هویت ملی مبتنی بر اسلام و انقلاب اسلامی و نظام جمهوری اسلامی و آگاهی کافی درباره تاریخ فرهنگ ، تمدن و هنر ایرانی ـ اسلامی و اهتمام جدی به زبان فارسی.....

2- آزمایش سرزمینی مبتنی بر اصول زیر :

حفظ هویت اسلامی ، ایرانی و حراست از میراث فرهنگی

هویت بخشی به سیمای شهر و روستا

بازآفرینی و روز آمد سازی معماری ایرانی ـ اسلامی

و.....

نکته : براساس این سند تمامی طرحهای شهرهای جدید ، طرحهای توسعه شهری و شهرک سازی و ساختمان سازی می بایستی معماری ایرانی – اسلامی اعمال می شده است و مسئولیت اصلی آن نیز با وزارت راه وشهرسازی و شهرداریها بوده است .

3- سیاستهای کلی مسکن

در بند 9  از سیاستهای کلی مذکور که  ابلاغی 29/11/1389  می باشد ،  چنین امده است :

- رعایت ارزش­‌های فرهنگی و حفظ حرمت و منزلت خانواده در معماری مسکن.

نکته : براساس این سیاست کلی تمامی طرحهای مسکونی در شهرها و روستاها می بایستی ارزشهای فرهنگی در معماری مسکن  اعمال می شده است و مسئولیت اصلی آن نیز با وزارت راه وشهرسازی و شهرداریها در شهرها و در تهران بعهده مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران ومعاونت شهرسازی شهرداری تهران و در روستاها بعهده بنیاد مسکن و.... بوده است .

4- سیاست های کلی شهرسازی
در بند 2  از  سیاستهای کلی مذکور که  ابلاغی 29/11/ 1389می باشد ،  چنین امده است :

- تبیین ابعاد کالبدی شهرها در گسترش افقی و عمودی با تاکید بر هویت ایرانی- اسلامی و با رعایت ملاحظات فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، امنیتی، حقوق همسایگی و امکانات زیربنایی و الزامات زیست محیطی و اقلیمی.

نکته : براساس این سیاست کلی نظام، تمامی طرحهای شهرهای جدید ، طرحهای توسعه شهری و شهرک سازی و ساختمان سازی ( برج سازی ؛ اپارتمان سازی ، ویلا سازی و...) می بایستی دارای هویت ایرانی- اسلامی می بوده است و مسئولیت اصلی آن نیز با وزارت راه وشهرسازی و شهرداریها وبخصوص معاونت فنی شهرداریهای شهرهای کشور و بویژه مرکز مطالعات برنامه ریزی شهری و روستایی وابسته به وزارت کشور و.... بوده است .

 5- سیاست های کلی ایجاد تحول در نظام آموزش و پرورش کشور

در بند 1-7  از سیاستهای کلی مذکور که  ابلاغی 10/2/1392  می باشد ،  چنین امده است :

-  بهینه سازی فضا، زیر ساخت های کالبدی و تجهیزات مدارس در مسیر تحقق اهداف نظام تعلیم و تربیت اسلامی با تأکید بر:

۱- ۷- ضابطه‌مند سازی، بهسازی، زیباسازی، مقاوم سازی و مصون سازی مدارس با رعایت اصول معماری اسلامی ایرانی، مکان یابی و توزیع فضا به تناسب نیازها، طراحی و ساخت مجتمع های آموزشی و تربیتی و توسعه مشارکت مردم و نهادهای مدیریت شهری در احداث و نگهداری مدارس.

نکته : براساس این سیاست کلی نظام، تمامی طرحهای نوسازی مدارس ( چه در بازسازی ساختمانهای موجود و چه ساختمان های جدید ) می بایستی اصول معماری اسلامی ایرانی رعایت می شده  است و مسئولیت اصلی آن نیز با وزارت اموزش و پرورش بوده است .

6- سیاستهای کلی برنامه چهارم توسعه جمهوری اسلامی ایران

در بند21 از سیاستهای کلی مذکور که  ابلاغی 11/9/1382 می باشد ،  چنین امده است :

- هویت بخشی به سیمای شهر و روستا.

بازآفرینی رو روزآمدسازی معماری ایرانی-اسلامی.

نکته : براساس این سیاست کلی برنامه چهارم ، تمامی طرحهای توسعه شهری و شهرک سازی و بخصوص در بافت فرسوده می بایستی رویکرد معماری ایرانی-اسلامی اجرا می شده است و مسئولیت اصلی آن نیز با وزارت راه وشهرسازی و شهرداریها وبخصوص سازمان توسعه و عمران شهرداری های کشور  بوده است .

7- سیاستهای کلی برنامه ششم توسعه جمهوری اسلامی ایران

در بند 48 از سیاستهای کلی مذکور که  ابلاغی 9/4/1394  می باشد ،  چنین آمده است :

- هویت بخشی به سیمای شهر و روستا و بازآفرینی و روزآمد سازی معماری اسلامی - ایرانی.

نکته : سیاستهای مذکور از سوی رهبر انقلاب ابلاغ شده ، ولی بصورت مشکوکی در دوره تصدی اقای اخوندی بر وزارت راه وشهرسازی از متن قانون مصوب مجلس شورای اسلامی حذف شده است .

8- سیاستهای کلی نظام در دوره چشم انداز

 سیاست های کلی، مجموعه ای هماهنگ از جهت گیری ها، اهداف مرحله ای و راهبردی کلان نظام در دوره های زمانی مشخص برای تحقق آرمانها و اهداف قانون اساسی است .و در بخش ویژگی‌ها و مشخصات این سیاست ها نیز موارد ذیل قابل توجه هستند: سیاست‌های کلی که حتی‌الامکان باید شاخص‌پذیر و قابل نظارت باشد، برای کلیه ارکان نظام الزام آور بوده و ناظر بر همه قوانین از جمله برنامه‌های توسعه و بودجه‌های سالیانه است و دارای ویژگی ها و مشخصات ذیل می باشد:   الف- پایداری ب- آینده نگری ج- واقع بینی د- فراگیر بودن

سیاستهای کلی نظام در دوره چشم انداز که  توسط مرکز پژوهشهای مجلس منتشر شده است ،  حاوی موارد زیر درحوزه فنی مهندسی می باشد:

در بند 21 هویت بخشی به سیمای شهر و روستا ، چنین ذکر شده است : - بازآفرینی و روزآمدسازی معماری ایرانی ـ اسلامی.

در بند 1-7  با عنوان هنر و معماری اسلامی.چنین ذکر شده است :  " 2-1  ایجاد محیط مساعد برای رشد فضائل اخلاقی و تهذیب نفس. "

دربخش سوم (امور اجتماعی) .چنین ذکر شده است :  "  1-1 هویت اسلامی. "
درفصل الف ( امور فرهنگی ) چنین آماده است :
1- ‎‎ ‎‎ تقویت روحیه ایمان و ایثار و عنصر فداکاری به عنوان عامل اصلی اقتدار ملی، تبیین مبانی ارزشی و تقویت اعتماد به نفس ملی

2- ‎‎ ‎‎ ایجاد جامعه‌ای سالم، اخلاقی، مبتنی بر ارزشهای اسلامی، فرهنگ‌مدار و شهروندانی آگاه، عزت‌مند و برخوردار از ملاکهای درستکاری و احساس رضایتمندی

3- ‎‎ ‎‎ رشد و اعتلای فرهنگ و هنر ایران و اسلام به‌عنوان عناصر هویت ملی

46- ‎‎ شناخت عناصر سازنده فرهنگ، هنر، دانش و تمدن اسلامی و ایرانی، به‌عنوان عناصر هویت ملی و بهره‌گیری از مزیتهای تاریخی و فرهنگی مناطق مختلف کشور، برای مشارکت فعال مناطق در توسعه پایدار

47- ‎‎ سازماندهی فضای ملی، ایجاد تعادل منطقه‌ای و تقویت نقش منطقه‌ای کشور، با بهره‌گیری از قابلیتها و مزیتهای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و طبیعی سرزمین، با هدف ارتقای جایگاه بین‌المللی کشور

نکته : براساس این سیاستهای کلی نظام در دوره چشم انداز ، بایستی علاوه بر اینکه  هویت اسلامی در طرحهای شهرسازی ومعماری اعمال میشده است ، بلکه معماری ایرانی ـ اسلامی متناسب با شرایط جامعه و فناوریهای جدید روز آمد می شده است و مسئولیت آن با همه بخشها شامل وزارت راه وشهرسازی ؛ شهرداریها ، بنیاد مسکن ، شرکتهای مهندسین مشاور ، مهندسان طراح ، دانشکده های معماری و مراکز مطالعاتی می باشد .

نقد و تحلیل اجمالی

در دوره‌هایی از تاریخ ایران شاهد اوج شکوفایی معماری اسلامی بسیار غنی بوده‌ایم ، اما در دوره قاجار این نوع معماری به‌شدت سیر نزولی داشته و در دوره پهلوی شاهد معماری التقاطی و ترویج معماری غربی ناسازگار با اقلیم وفرهنگ بومی توسط معماران پرورش یافته در نظام اموزشی غربی بوده ایم.
بحمدالله پس از انقلاب اسلامی مصوبات قانونی بسیار خوبی تحت عنوان هویت اسلامی ایرانی و الگوی اسلامی پیشرفت تصویب‌شده و بسترهای قانونی برای اعمال هویت اسلامی در حوزه معماری وشهرسازی ایجادشده است، وتلاشهایی نیز صورت گرفته است . لکن نمود عینی مبین وجود ضعفهای زیادی می باشد .
متأسفانه مصوبات قانونی شهرسازی و معماری اسلامی طی چهار واندی دهه اخیر در بدنه نظام فنی اجرایی مهندسی کشور جاری نشده است و در بسیاری از موارد شاهد معماری مغایر با آن هستیم .
در وظایف وزارت راه وشهرسازی ، سازمان نظام مهندسی ساختمان ، شهرداریها و..... الزامات قانونی برای ترویج معماری وشهرسازی اسلامی وجود دارد ولی نسبت به ان بی توجهی زیادی صورت گرفته است .
دغدغه‌های رهبر انقلاب اسلامی در ناهنجاریهای شهرها و نیز رسیدن به الگوی معماری اسلامی – ایرانی در مقاطع مختلف بیان شده است . ایشان با اشاره به تأثیرگذاری معماری و نمای ساخت و سازها بر فضای سبک زندگی در سال 1393 فرموده اند: " باید هرچه ممکن است محیط زندگی شهر، به گونه ای طراحی و ساخته شود که تحقق سبک زندگی اسلامی راحت تر، امکان پذیر باشد."

سخن پایانی

پس از انقلاب اسلامی در سطح کلان نظام ریل گذاری خوبی در خصوص شهرسازی ومعماری با هویت اسلامی صورت گرفته است ، ولی کارگزاران ، برنامه ریزان ، طراحان و مجریان بد عمل کرده اند .
از علل آن ، عدم ضوابط الزام آور ، عدم نظارت بر عملکرد مدیران ، وعدم برخوردهای قانونی و بیش از همه مشکل در نهاد مسول ( یعنی وزارت و راه شهرسازی ) بوده است .
یکی از مشکلات ، وجود مدیرانی که با جریان فکری غربی همسو بوده و اساسا اعتقادی به مبانی دینی در علوم امروزی نداشته اند برمصدر امور قرار گرفته . سبب عدم اجرای سیاستهای ابلاغی بوده اند و حتی رسما در وزارت راه وشهرسازی با محوریت شخص آقای اخوندی ( وزیر اسبق) ، معماری ایرانشهری را دنبال میکردند !
یکی از عوامل مهم و زمینه ای در حرفه مهندسی ، اشکال جدی در نظام آموزش عالی در دانشکده های معماری سراسر کشور می باشد ؛ این است که آموزش معماری با هویت ارایه نمی شود و حتی ترویج سبک غربی نیز صورت میگیرد .
ضرورت دارد مدیریت عالی که برمناصب تصمیم سازی منصوب می شوند ، یکی از شرایط احراز تصدی مسئولیت شان برخورداری از دانش نسبی و باور شان به این حوزه بوده و التزام عملی داشته باشند .
ساخت 4 ملیون واحد مسکونی توسط دولت سیزدهم ( ایت الله رییسی ) یک فرصت استشنایی گام نخست جهت تحول در طرح وساخت و بروز مصادیقی عینی از جلوه شهرسازی اسلامی و نیز معماری واحدها با الگوی اسلامی خواهد بود .
لازم است سیاستهای پیشنهادی مذکور در قانون برنامه هفتم آمده و مبنای برنامه ریزیها قرار گرفته و در گام دوم انقلاب اسلامی منشا تحول هویتی و تحقق الگوی اسلامی - ایرانی در زیرساختهای شهرها و روستاهای کشور وایجاد تمدن نوین اسلامی قرار گیرد .

دکتر سید جواد هاشمی فشارکی

• دکتر سید جواد هاشمی فشارکی

• شهرسازی و معماری

• هویت اسلامی

• زندگی اسلامی

• شهرسازی ومعماری

• قانون برنامه هفتم