روش عملی خودسازی از دیدگاه آیت‌الله مصباح یزدی

پايگاه خبري تحليلي «نيک رو»، حضرت آیت‌الله مصباح یزدی یکی از بزرگان اندیشه و اخلاق و دین‌باوری است. آثار تلاش‌های دینی و خردورزانه ایشان از پیش از انقلاب اسلامی تا آخرین لحظه حیات حضرتش که کام طالبان علم و اخلاق و عرفان و فلسفه و قرآن را شیرین و سیراب می‌کند مؤید این ادعاست. یکی از آثار ایشان کتاب «خودشناسی برای خودسازی» است. این کتاب در مجموع 128 صفحه دارد. هر چند حجم کتاب کم است ولی دارای نکاتی ارزشمند در اخلاق عملی است. در بخش پایانی کتاب و نتیجه‌گیری آیت‌الله مصباح دستورالعملی را در خودسازی و برای رسیدن به کمال و شکوفایی استعدادهای درونی بیان کرده است. از آنجا که این دستورالعمل جنبه‌ای همگانی دارد و برای آنان که اراده خودسازی دارند سهل‌الوصول است آن را در اینجا به طور خلاصه ذکر می‌کنیم.
این دستورالعمل به طور کلی به دو دسته رفتارهای ایجابی و سلبی تقسیم می‌شود.
الف ـ رفتارهای ایجابی:
1ـ عبادت؛ به ویژه نمازهای واجب را به موقع و با حضور قلب و اخلاص کامل انجام دهیم:
«قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ، الَّذِينَ هُمْ فِي صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ». (مؤمنون/1 ـ 2)
تحقیقاً رستگار شدند مؤمنان که در نمازشان خضوع دارند.
»وَاذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعًا وَخِيفَةً وَدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ وَلَا تَكُنْ مِنَ الْغَافِلِينَ». (اعراف/205)
پروردگارت را در دل خود به تضرع و ترس، بى‌آنكه صداى خود بلند كنى، هر صبح و شام ياد كن و از غافلان مباش.
2. انفاق و ایثار در راه خدا؛
انفاق و ایثار بهترین وسیله برای دل کندن از لذایذ مادی و تطهیر نفس، از آلودگی به دنیاست.
«وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ  وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»‌. (حشر/9، تغابن/16)
و آنان را بر خود ترجیح می‌دهند، گرچه خودشان را نیاز شدیدی [به مال و متاع] باشد. و کسانی را که از بخل و حرصشان بازداشته‌اند، اینان همان رستگارانند.
لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ  وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَيْءٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيم.ٌ (آل عمران/92)
[هرگز به (حقیقت) نیکوکاری نمی‌رسید مگر اینکه از آنچه دوست می‌دارید، (در راه خدا) انفاق کنید؛ و آنچه انفاق می‌کنید، خداوند از آن آگاه است].
«خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ  وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ». توبه/103
[از اموال آنان صدقه‌اى بگير تا به وسيله آن پاك و پاكيزه‌شان سازى، و برايشان دعا كن، زيرا دعاى تو براى آنان آرامشى است، و خدا شنواى داناست].
3. تفکر هر روزه در صفات و آیات الهی؛ هدف آفرینش، نعمت‌ها و احسان‌های بی‌پایان خداوند و هم چنین درباره تشخیص راه صحیح، طولانی بودن مسیر، کم بودن وقت و نیرو، کثرت موانع و بی‌ارزشی اهداف دنیوی، محدود و مشوب بودن لذت‌های آن، مسبوق و ملحوق بودن آن‌ها به آلام و رنج‌ها و مصیبت‌ها و همچنین درباره دیگر چیزهایی که انسان را در پیمودن راه بندگی تشویق می‌کند و از خودپرستی و دنیاپرستی باز می‌دارد.
«إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ». رعد/3 [در اين‌ها عبرت‌هاست براى مردمى كه مى‌انديشند].
4. برنامه تلاوت روزانه قرآن همراه با تدبر و خواندن روایات و مواعظ و کلمات حکمت‌آمیز و احکام فقهی و دستورات اخلاقی تا همواره راه صحیح آن در خاطرمان بماند و آگاه‌کننده و تذکردهنده‌ای برای خواست کمال‌جویی ما باشد.
وَلَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّكِرٍ
و یقیناً ما قرآن را برای پند گرفتن آسان کردیم، پس آیا پندگیرنده‌ای هست؟ (قمر/17)
ب ـ رفتارهای سلبی؛
1. دوری از زیاده‌روی در التذاذات مادی؛ زیرا زیاده‌روی در این التذاذات موجب انس نفس به لذت‌های حیوانی می‌شود. روزه گرفتن، پر نخوردن و کم گفتن و کم خفتن با رعایت اعتدال و حفظ سلامت، جزء این دستورالعمل می‌باشد.
«وَالَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ». (مؤمنون/3) [و آن‌ها که از لغو و بیهودگی روی‌گردانند].
«وَأَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ  إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ»  (بقره/184) [و روزه داشتن برای شما بهتر است اگر بدانید!]
2 ـ کنترل قوای حسی و خیالی. این قوا اگر کنترل نشوند می‌توانند منشأ انگیزش امیال حیوانی شوند. همچنین کنترل چشم و گوش از دیدن مناظر شهوت‌انگیز و شنیدن سخنان و اصوات باطل و سرگرم‌کننده و به طور کلی دوری از توجه به چیزهای غیر مَرضیّ خدا امری بسیار لازم است.

«إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ أُولَئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا». (اسراء/36)
[گوش و چشم و دل [که ابزار علم و شناخت واقعی‌اند] موردِ بازخواست‌اند].
3. دور کردن اندیشه خود از لغزشگاه‌های فکری؛ به‌خصوص از مطالعه و بحث درباره شبهاتی که قدرت پاسخگویی به آن‌ها را نداریم. اگر چنانچه این گونه شبهات به ذهنمان خورد فوراً در صدد پیدا کردن پاسخ مناسب و قانع.کننده به آن‌ها برآییم.
«وَقَدْ نَزَّلَ عَلَيْكُمْ فِي الْكِتَابِ أَنْ إِذَا سَمِعْتُمْ آيَاتِ اللَّهِ يُكْفَرُ بِهَا وَيُسْتَهْزَأُ بِهَا فَلَا تَقْعُدُوا مَعَهُمْ حَتَّى يَخُوضُوا فِي حَدِيثٍ غَيْرِهِ  إِنَّكُمْ إِذًا مِثْلُهُمْ  إِنَّ اللَّهَ جَامِعُ الْمُنَافِقِينَ وَالْكَافِرِينَ فِي جَهَنَّمَ جَمِيعًا». (نساء/140)
[البته خدا [این فرمان را] در قرآن بر شما نازل کرده است که چون بشنوید گروهی آیات خدا را مورد انکار و استهزا قرار می‌دهند، با آنان ننشینید تا در سخنی دیگر درآیند، [اگر بنشینید] شما هم [در به دوش کشیدن بار گناه انکار و استهزا] مانند آنان خواهید بود؛ یقیناً خدا همه منافقان و کافران را در دوزخ گرد خواهد آورد].
«قال جوادالائمه (علیه‌السلام): مَنْ أَصْغی إِلی ناطِقٍ فَقَدْ عَبَدَهُ، فَإِنْ کانَ النّاطِقُ عَنِ اللّهِ فَقَدْ عَبَدَ اللّهَ وَ إِنْ کانَ النّاطِقُ یَنْطِقُ عَنْ لِسانِ إِبْلیسَ فَقَدْ عَبَدَ إِبْلیسَ».
[هر که گوش به گوینده‌ای دهد به راستی که او را پرستیده، پس اگر گوینده از جانب خدا باشد در واقع خدا را پرستیده و اگر گوینده از زبان ابلیس سخن گوید، به راستی که ابلیس را پرستیده است].
(تحف‌العقول، ص 479، ر.ک: وسائل‌الشیعه، ابواب صفات قاضی، باب 10، ح 9 و 13)
نکته مهم:
رعایت اصل تدریج و اعتدال در عمل به برنامه‌ها بسیار مهم است. تحمیل هر نوع فشار طاقت‌فرسا موجب عصیان و سرکشی نفس می‌شود و موجب به بار آوردن زیان‌های بدنی یا روانی جبران‌ناپذیری به نفس می‌شود. ناگفته نماند در این مسیر سستی نیز نباید روا داشت. اعتماد به خدا و مشورت با انسان‌های آگاه و قابل اعتماد در برنامه‌ریزی برای خودسازی بسیار مؤثر است.

دکتر نصرالله شفیعی

• دکتر نصرالله شفیعی

• آیت‌الله مصباح یزدی

• خودسازی

• خودشناسی برای خودسازی

• اخلاق عملی